Botuar në:”Contemporanul” Revistë mujore e Akademisë Rumune të Shkencave Viti XXXVIII Nr. 9 (846) shtator 2022 dhe në Revistën rumune “Floare Albastra” 26 mars 2023
Një studim i rëndësishëm – “Mrekullia e Greqisë së lashtë”
Një mik imi nga Rumunia, Victor Ravini, master i arteve filologjike dhe i studimeve religjioze dhe njohës i mirë edhe i gjuhës frënge dhe suedeze me të cilin kam pasë rastin të punojë disa vjetë në një shkollë në Göteborg të Suedisë, është shkrimtar e publicist dhe ka një interesim të veçant për gjuhën, kulturën dhe historinë shqiptare.
Tani që jemi pensionuar që të dy, nuk shihemi më ngase ai ka shkuar të jetojë në Francë. Mirëpo para ca muajsh më pat shkruar dhe më pat pyetur për literaturë të historisë së lashtësisë së shqiptarëve. Ia pata sugjeruar veprat e shkencëtarit të mirënjohur shqiptar dr Mathieu Aref, profesor i historisë së lashtësisë i cili jeton dhe punon në Paris.
Tash së voni ma dërgoi një artikull të cilin Akademia e shkencave e Rumunisë ia kishte botuar në revistën e saj mujore “Contemporanul”. Të njëjtin artikull, me ca plotësime të vogla, ia kishte botuar edhe revista tjetër e njohur “Floare Albastra”. Duke vlerësuar se ky artikull është një kontribut i rëndësishëm në përpjekjet për zbardhjen e së vërtetës për gjuhën dhe historinë tonë të lashtë, unë e përktheva përmes Google translate dhe e bëra përshtatjen e tij në gjuhën shqipe, në mënyrë që edhe lexuesit shqiptar të kenë mundësi ta lexojnë këtë artikull.
Nexhat Hoxha profesor i gjuhës frënge
Sot ne e dimë atë që shkencëtarët e dikurshëm të cilët nuk janë më, nuk kishin si ta dinin. Lashtësia e grekëve në Gadishullin Ballkanik ishte e diskutueshme dhe e debatuar gjatë. Në fund u arrit në konkluzionin e pakundërshtueshëm se ata erdhën shumë më vonë nga sa besohej dhe siç besojnë disa ende.
Studiuesit e sotëm thonë me vendosmëri se grekët erdhën në Greqi shumë kohë pas Luftës së Trojës dhe se asgjë në Iliadë dhe Odise nuk është greke, madje as Homeri, por vetëm gjuha në të cilën këto epe arritën tek ne. Herodoti dhe shumë autorë grekë thonë se rajonet që u pushtuan nga fiset luftarake nomade si Dorët, Helenët, Eolët, Jonianët, Atikët ose Akejtë, që më vonë romakët do t’i quanin grekë, ishin të populluara që nga antikiteti më i largët, nga pellazgët. Autorët grekë deklarojnë se pellazgët nuk e dinin gjuhën greke dhe se ata kishin një qytetërim superior ndaj pushtuesve.
Studiuesit e së kaluarës besonin se pellazgët dhe gjuha e tyre u zhdukën pa lënë gjurmë. Disa studiues kanë treguar se gjuha shqipe (me dialektin toskë dhe me dialektin më konservator gegë) është një relike e gjallë e gjuhës pellazge. Por ata u injoruan. Gjuha dhe mitologjia greke janë padyshim indoevropiane, por të ndërthurura me elemente paraindoevropiane nga popullsia vendase. Me ndihmën e leksikut të shqipes mund të arrihet deri te prejardhja pellazge e shumë emrave të hyjnive nga mitologjia dhe të vendeve greke, madje edhe të disa fjalëve të zakonshme nga greqishtja dhe latinishtja. Etimologjitë zbulojnë një transferim të kulturës nga pellazgët te grekët dhe nga etruskët (me origjinë pellazge) te romakët. Ky përfundim është i vështirë për t’u kapërdirë nga ata që ende besojnë në mrekullinë që grekët, nga nomadë dhe luftëtarë, u ngritën më shpejt se çdo popull tjetër në një kulturë të lulëzuar që hodhi themelet e qytetërimit të sotëm, sepse ata do të ishin një racë gjenetikisht superiore, në kuptimin e Gobineau-s.
Teoria e mrekullisë greke kishte dobi politike në fillim të shekullit të 19-të, kur fuqitë e mëdha llogarisnin në zgjimin e ndërgjegjes kombëtare të grekëve dhe nxitjen e tyre kundër Perandorisë Osmane. Mrekullia greke nuk shpjegohet me epërsinë gjenetike, por me faktin se grekët morën kulturën e pellazgëve. Shumica e pellazgëve, veçanërisht elitat ekonomike dhe kulturore, mësuan gjuhën e pushtuesve për të ruajtur privilegjet e tyre dhe për t’u përshtatur me strukturën e re politike. Pellazgët i strehuan grekët, ua mësuan atyre bujqësinë dhe zeje të ndryshme dhe ua përcollën trashëgiminë e tyre kulturore. Ata përkthyen Iliadën dhe Odisenë në greqisht. Pas disa brezash, pellazgët u bënë grekë. E njëjta gjë ka ndodhur në histori edhe në vende të tjera. Pellazgë të tjerë u tërhoqën në zona më të vështira, të paarritshme dhe jo interesante për pushtuesit. Gjuha e pellazgëve të panënshtruar evoluoi dhe u bë gjuha e sotme shqipe.
Gjuhëtarët kanë vërtetuar se grupet bashkëtingëllore nth, ns, tt, ss në shumë toponime greke nuk ekzistojnë në gjuhët indoevropiane. Por ato janë specifike në gjuhën e paraindoevropianëve: Korinth, Probalinthos, Zakynthos, Amarynthos, Tiryns, Attica, malet Hymettus, Brilettus, kodra Lycabettus, periferia Gargettus, Larissa, mali Parnassus, qytetet Kephissos dhe Ilissos, Amniss, Tylissis në Kretë, etj. Emra të tjerë vendesh, që nuk mund të kenë një etimologji indoevropiane, janë ato me mbaresën enai/ene: Athenai (Athinë), Cyrenne (në Libi), Kyllene (Kylini), Melitene (në Turqi), Messene, Mykenai (Mykenae) , Mytilene. Poashtu me etimologji paraindoevropiane janë: Delfi, Lindos, Rodos, Rhamsnus, Tebë e të tjerë. Të gjitha këto toponime kanë ekzistuar para ardhjes së grekëve në Greqi.
Unë këtu do i paraqes disa emra hyjnish, që nuk mund të jenë me origjinë greke, pasi nuk janë indoevropianë, si dhe emra të tjerë të përveçëm që nuk kanë asnjë lidhje kuptimore me asnjë fjalë të zakonshme nga gjuha greke dhe bien ndesh me sistemin fonetik grek. Këta emra kanë barasvlerë kuptimore dhe fonetike në gjuhën shqipe. Si të tillë, ata janë me origjinë pellazge:
Afërdita. Në gjuhën shqipe Afër dita do të thotë afër ditës, agimit dhe në vazhdim: ai që është i bukur si dita apo aurora, ai që shkëlqen si drita e ditës. Në Iliadë, Afërdita mbron Trojanët, një popull pellazg. Afër dita poashtu mund ta ketë kuptimin edhe të dritës nga mesdita, pra nga jugu. Në jug të Gadishullit Ballkanik ndodhet Afrika dhe mund të pyesim veten nëse emri i këtij kontinenti nuk vjen nga gjuha e pellazgëve.
Agamemnoni. Në shqip E ka memnuë do të thotë ai që mendon, reflekton, shtjellon, organizon. Në Iliadë, ai është kryekomandanti i ushtrisë akease, por akejtë nuk ishin shfaqur ende në Gadishullin Ballkanik në kohën e Luftës së Trojës. Kështu grekët e përvetësuan Agamemnonin, sikur të ishte një paraardhës i tyre.
Akili, në Iliadë, quhet ai me këmbë të lehta ose të shpejta. Në shqip Aq i lehtë do të thotë ai që është kaq i lehtë, ai që është kaq i shpejtë. Ai është djali i Thetit, një nimfe deti. Deti në shqip do të thotë det (emër). Ai ishte udhëheqësi i mirmidonëve, i nderuar në Thesalinë Pellazgjike dhe në Thesproti, që më parë quhej Pellazgji.
Ajaksi, më trimi pas Akilit, mund të lidhet me Gjaks, Gjakës (shqiptohet Gjaks, Gjakës), që në shqip do të thotë gjakatar, vrasës.
Aleksandër, pseudonimi i Parisit, i biri i Priamit, mbretit të Trojës; shumë më vonë emri i komandantit ushtarak më të famshëm në histori (Aleksandrit të madh). Ka le si n´andërr në shqip do të thotë i lindur si ëndërr, bir i ëndrrës.
Amazonat, në shqip E ma zanë do të thotë ato që frenojnë, kapin, ato që privojnë lirinë. Fjala zanë rrjedh nga zaniè, zania, që do të thotë grindje, përzierje, zënkë, robëri.
Ares, zot i luftës, mbrojtës i trojanëve. Kulti i tij u importua nga Trakia. Në shqip Erz, Erez, Ers, Eres do të thotë nder. Çdo luftë është një çështje nderi për të dy palët ndërluftuese.
Artemis, një nga perëndeshat e lidhur me Hënën në qiell. Në shqip Art e mih, Arté miélh: arat e lëruara, arat e mbjella.
Athena, perëndeshë e mençurisë dhe qytet i pellazgëve. Dihet se Akropoli është ndërtuar mbi fortifikimin e ndërtuar nga pellazgët. E thëna në shqip do të thotë e premtuara.
Bucefal, kalë i egër që vetëm Aleksandri i Maqedonisë mund t´i hipte dhe e mori dhuratë. Buçë e falë në shqip: pelë e dhënë si dhuratë. Kjo do të thotë se Bucefali nuk ishte një hamshor, siç besohej, por një pelë.
Cassandra (Kasandra). Ajo mori nga Apollo dhuratën e parashikimit të së ardhmes. Në dialektin gegë, Qes andërra do të thotë ajo që interpreton ëndrrat. Kush interpreton ëndrrat, parashikon të ardhmen.
Cronos (Kronos). Në dialektin gegë Koh ro dhe në dialektin toskë Koh ron do të thotë Koha jeton, Koha jeton dhe është e përjetshme.
Dedali. Të dal, Të dalë në shqip: Të dalin, Ata që dolën. Dedalus doli nga labirinti.
Dejaneira, gruaja e fundit e Herkulit. Ajo i dha këmishën në të cilën ai u dogj. Në shqip Diéga nieri: E dogja burrin tim.
Demetra, Demeter. Mendohej se metër do të vinte nga greqishtja mếtêr ose latinishtja mater = nënë. Nuk dihej që në shqip Dhê Motër do të thotë Tokë motër. Në mitologjinë greke, Demetra ishte motra (motër) e Zeusit dhe personifikonte tokën e kultivuar dhe të pllenuar.
Deukalioni. Qeveria në Thesali në shekullin e XVII-të p.e.s. Në shqip Dukalua. Duk, duka: princ, lua: luan.
Elena, vajza e Zeusit dhe Ledës, si dhe Elena e rrëmbyer nga Parisi. E lena ose E lana, do të thotë ajo që u braktis.
Epimeteu. Një titan që krijoi kafshët. Në shqip E per mî dhé: në tokë.
Faeton. Djali i Apollonit. Apolloni bëri gabimin që ia besoi qerren e Diellit. Djali i papërvojë i vuri flakën tokës. Jupiteri e ndëshkon, i tregon Apollonit se çfarë bëri i riu dhe e fajëson. Në shqip Fai-tan: E ke gabim. Fai: gabim, tan: i yti.
Hadesi, sovran në mbretërinë e të vdekurve. Në dialektin gegë Ha deks, në toskërisht Ha vdeks do të thotë ai që gllabëron të vdekurin.
Hera. Motra e Jupiterit dhe gruaja e Zeusit. Në shqip erh, erha: ajër, atmosferë. Hera, Athena dhe Demetra, hyjnitë femërore të rangut të parë në matriarkat, u pranuan në patriarkat si hyjní dytësore (gratë, motrat ose vajzat) pranë hyjnive mashkullorë të pushtuesve indoevropianë. Dihet se çdo mitologji është produkt historik i shoqërisë dhe pasqyron realitete shoqërore historike.
Hermesi, Mërkuri tek Romakët. Err mes (gegë) dhe Err mbys (toskë) do të thotë ai që vret errësirën, ose ai që është fatal. Hermes Trismegistos, shpjeguar në greqisht: Hermesi tre herë më i madh. Në shqip kris me gishtë do të thotë ai që bën të tingëllojnë telat e një lire me gisht.
Homeri. Etimologjitë ndryshojnë, pa u mbështetur nga ndonjë ngjashmëri semantike apo fonetike me gjuhën greke. Në shqip O merë! dhe O mirë! do të thotë Oh, sa bukur! Oh, sa e mrekullueshme! Supozohet se kështu kanë thirrur spektatorët pellazgë, kur trubadurët mbaruan së kënduari poemat homerike.
Ikari. Hik air, Hik n’air, në shqip do të thotë ai që fluturon, ai që ngrihet në ajër. Icarus fluturoi dhe u rrëzua.
Laerti. Shpjegohet në greqisht: milingona. Por Laerti nuk kishte asnjë lidhje me milingonat. Ai ishte mbret në Itakë dhe babai i Uliksit. Në shqip Le urtë do të thotë i lindur i mençur, i virtytshëm. Gjatë mungesës së djalit të tij, Laerti tërhiqet me mençuri dhe bën një jetë të matur dhe të virtytshme.
Latona, nëna e Apollonit dhe Artemidës. Në shqip Le t’hana: Ajo lind hënën.
Menelau, burri i Helenës, e bija e Tyndarit, mbretit të Spartës, e cila u rrëmbye nga Parisi, i biri i Priamit. Rrëmbimi i saj shkaktoi Luftën e Trojës. Në dialektin gegë, Men e la do të thotë ai që ka humbur kokën ose arsyen.
Odiseu (Uliksi). Në greqisht shpjegohet: mërij, zemëroj. Por nuk është zemërimi që e karakterizon Odiseun, por inteligjenca dinake dhe udhëtimet detare. Në shqip Udhës, Udhësi do të thotë udhëtar. Udhë do të thotë rrugë, udhëtim.
Pandora. Në shqip Pun me dor: Punë me duar.
Poseidoni, perëndia e deteve dhe oqeaneve. Në shqip Pos dhên: përtej tokës, pos: përtej, dhê: dheu, kallëzore njëjës dhên.
Priami, mbreti i fundit i Trojës. Në shqip Pri iam do të thotë unë jam prijësi, kryesori, ai që komandon dhe organizon.
Prometeu. Në shqip Por me dhé.
Telemaku, i biri i Odiseut, i lindur pas largimit të tij në Trojë. Shpjegohet në greqisht: betejë vendimtare. Por Telemaku nuk merr pjesë në asnjë betejë, të asnjë lloji. Emri i tij shqiptohet nga Penelopa kur Odiseu kthehet: Tê leu mec. Në shqip do të thotë të linda një djalë. Mec do të thotë djalë. Leu do të thotë i lindur, dhe lehonë do të thotë lindje. Fjala lauza dhe lauzie në rumunisht mund të lidhet me gjuhën shqipe. Nuk mund të vijë nga neogreqishtja, siç thonë fjalorët tanë. Grekët mund ta kenë marrë fjalën nga pellazgët. Edhe në frëngjisht mec do të thotë një djalë, një burrë.
Thalia, muza mbrojtëse e komedisë. Në shqip tallia, talliè, tallje do të thotë shaka, sarkazëm, përbuzje, përqeshje, satirizim.
Themis, perëndeshë e drejtësisë, me një peshore në njërën dorë dhe një shpatë në tjetrën. Në shqip Të mys, Të mbys, T’mys: Të vras.
Urani, perëndia e qiellit. Në shqip Qielli u vran: Qielli është i mbuluar. Vran: i mbuluar.
Vulcan, perëndia latine e zjarrit nëntokësor, Hefesti për grekët. Në shqip: VulhKan: Vjellin. Malet vulkan zierm: Malet vjellin zjarr.
Brindisi, porti italian në Adriatik. Brin dashi shqip: brirët e dashit. Në Google Maps shihet se porti i vjetër i Brindisit, në qytetin e vjetër, mund të krahasohet nga marinarët me formën e brirëve të dashit.
Bukuresht. Sipas Schneider dhe Aref, në shqip Bukur esht (shqiptohet: Bukuresht) do të thotë ajo që është e bukur, e bukur, e bukur është ajo. Iorgu Iordan, në Toponimia Rumune, Editura Academiei, Bukuresht 1963, f. 164, pohon me mbështetjen e Ovid Densusianu, se antroponimi Bucur vjen nga gjuha shqipe, ku Bukur do të thotë e bukur. Sipas J. G. von Hahn (vëll. III, f. 16) gëzim do të thotë e bukur, gëzim do të thotë bukurí. Në gjuhën shqipe Bucurije (shqiptohet Bucurie, tamam si në rumanisht) është emër vajze. Alexandru Graur, në Emrat e Vendeve, Shtëpia Botuese Shkencore, Bukuresht, 1972, f. 46 thotë: “Referenca për historinë mund të jetë gjithashtu e rreme: Bukureshti është formuar padyshim nga një Bukur, por historia e Bariut Bukur u shpik vetëm për të shpjeguar emrin e qytetit”. Deklarata e Graurit vërtetohet nga disa toponime identike që nuk kanë asnjë legjendë me bariun Bucur. Në Indeksin e Emrave të Vendeve, Dokumente lidhur me Historinë e Rumanisë, B. Wallachia veacurile XIII-XVI, Shtëpia Botuese Academiei, Bukuresht, 1956, f. 21, përmenden dy fshatra me emrin Bukuresht, njëri pranë qytetit të Aleksandrisë, tjetri në qarkun Vâlcea. Iordan saktëson se në të kaluarën ka pasur gjashtë fshatra me emrin Bukuresht. Pesë prej tyre u përfshinë në komuna me emra të ndryshëm. Sot ekziston ende vetëm fshati Bukuresht, në qarkun Hunedoara. Ka edhe fshatra të tjerë si Bucureasa, Bucureni, Bucuru, dy fshatra me emrin Bucura dhe dy Bucuroaia.
Bizanti. Buzë esht, ësht, asht, në shqip do të thotë goja. Qyteti i vogël i Bizantit ishte në brigjet evropiane dhe aziatike, si dy buzët e një goje. Toponimi Buzeşti ka të njëjtin ndërtim gjuhësor, si për Bukureshtin.
Carpati-Karpatet. Fjalori i Madh Gjeografik i Rumanisë, nga Lahovari, i vitit 1899, vëll 2, f. 216, ofron tre etimologji: sllave, greke dhe latine, në të cilat është e qartë vetëm pasiguria. Karp do të thotë shkëmb në shqip. Dihet se emri i Karpateve vjen nga gjuha e paraindoevropianëve, ku Car-, do të thoshte gur, siç thotë gjuhëtari ynë Sorin Paliga, të konfirmuar nga të gjithë gjuhëtarët francezë. Ky shkencëtar radikal është produktiv në toponime duke përshkuar Rumaninë, Greqinë, Italinë, Francën dhe Iranin. I njëjti fjalor thotë në faqen 188 për gurin Karaiman nga Bucegi: “Guri Karaiman është shumë i kërkuar për qëndrueshmërinë dhe forcën e tij”. Plutarku (46-125 pas Krishtit) shkruan në librin për Aleksandrin e Madh (paragrafi LXXXVIII) se ushtria e tij kaloi rajonin e Karamanisë, ku qyteti i Kermanit është tani në Iran. Pra ky toponim ka ekzistuar shumë përpara turqve dhe kumanëve. Në Pirenejet franceze ka lokalitete Caraman dhe Caramany, të cilat nuk mund të vijnë nga turqit apo kumanët. Koincidenca midis kara-s pellazge- (gur, shkëmb) dhe turqisht kara (e zezë) është për shkak të aksidentit gjuhësor dhe ka sjellë shumë konfuzion në botën shkencore.
Dalmaci. Në shqip delmë, delmat do të thotë dele.
Delos, ishulli ku u lindi Apolloni, perëndia e diellit. Në Delos ishte orakulli i parë kushtuar diellit. Në shqip Diell, Dielli do të thotë diell. Do të thotë gjithashtu e diela, dita e perëndisë së diellit.
Geets. Herodoti thotë: “Getët besojnë se janë të pavdekshëm […]. Këta thrakas hedhin shigjeta kundër qiellit, kur ka bubullima dhe vetëtima […]”. (Historitë, Vëll. 2, IV. XCIV, në përkthimin tim, pas përkthimit frëngjisht të Pierre Henri Larcher). Emri Geti është ruajtur në fjalën shqipe Shigjetë, që do të thotë shigjetë.
Greqia, grekët. Grekët e parë që erdhën në Greqinë e sotme u vendosën në afërsi të një fisi pellazg të quajtur Graicoi, Graeci dhe Graia. Ata quheshin kështu sepse kishin një kult fetar për Gré (plakat). Kësaj fjale në shqip i përgjigjen Gruia, Grua, Gruë, Gra. Grekët e asimiluan Graïcoï-n dhe romakët e ngatërruan atë. Nga romakët kemi emrat grekët dhe Greqia.
Iliriku, Iliria. Shpjegohet në greqisht: dem i egër me pamje saksone. Nuk dihet nga e deri ku me demin sakson. Dihet vetëm se ilirët ishin një nga popujt më të rëndësishëm pellazg dhe konsideroheshin nga grekët si një popull i pavarur. Në gjuhën shqipe I lirë do të thotë i lirë, i pavarur.
Liburnia, Liburnii. Rajoni dhe populli ilir, në jug të gadishullit të Istrias, në Kroacinë e sotme. Në shqip Le birë do të thotë burrë i lindur, në kuptimin mashkullor të fjalës. Në dialektin gegë Burëni dhe Burëri në toskërisht do të thotë burrëri, trimëri. A mund të ketë lidhje me emrin e Burebista?
Liguria. Ligurët ishin një popullsi me origjinë pellazge të vendosur në jug të Francës, nga lugina e Ronit deri në Piza në Itali. Në shqip Lëcurë do të thotë njerëz të veshur me lëkurë. Dhe Le gur do të thotë të lindur në shkëmbinj, shpellarë. Plini Plaku (23-79 pas Krishtit) thotë në librin XI.97.1 se djathi i barinjve (coebanum caseum) arriti në Romë nga Liguria. Caseum u bë caş në rumanisht. Gjuhëtarët thonë se bariu rumun nuk ka mundur të vijë nga latinishtja coebanum, duke arsyetuar se kjo fjalë nuk mund të zbatohet në bazë të rregullit sipas të cilit unë kërkoj, lutem, vij nga coelum, coelestis, coena, por vjen nga turqishtja ose Cumana. Plini nuk mund të merrte coebanum-in nga turqit apo kumanët, por nga ligurianët. Fjala cioban (bari) nuk vjen nga latinishtja, siç pohojnë gjuhëtarët, as nga turqit apo kumanët. Kjo është dëshmi se Ligurët dhe Persianët e kishin atë. Cioban është vërtetuar në gjuhën persiane (gôpân, ģûbân, ćôpân, ćôbân) shumë kohë përpara shfaqjes së turqve dhe kumanëve në histori. Fjala cioban (barí) ekzistonte në antikitet në një zonë të gjerë, nga Franca në Persi. Turqit e morën fjalën cioban nga popullsitë kotropite, ashtu sikurse grekët morën fjalë nga pellazgët dhe latinët nga etruskët. Ka ndodhur edhe më parë në histori, që disa pushtues ushtarakë të pushtoheshin kulturalisht nga të mundurit.
Maqedonia. Ma kuai qe dhen shqip: roje kuaj, qe dhe dele; Ma qe dhen: roje qesh dhe delesh. Vini re ngjashmërinë midis kuai në shqip dhe cai në rumanisht.
Marseille, Marseja. Vërtetuar për herë të parë me shkrim në greqisht në formën e Massalia. Në shqip Marr siellia do të thotë të sjellësh ose të marrësh dhe të japësh. Tregtia kryhej në portin e Marsejës dhe tregtia arkaike ishte në formën e shkëmbimit: ti sillje dhe jepje diçka për të marrë diçka tjetër.
Toskana, rajon në Itali ku jetonin etruskët. Mund të lidhet me emrin e dialektit toskë.
Ka fjalë, etimologjitë e të cilave janë vërtetuar se vijnë nga gjuha latine ose greke, por të cilat mund ta kenë origjinën pikërisht në gjuhën pellazge:
Labirint. Në shqip La bir in tok: Lër një vrimë në tokë.
Monument. Hyri në rumanisht përmes frëngjishtes nga latinishtja, monumentum. Në shqip mani men, mani ment: mbaje mend!, mbaje këtë në kujtesë! Mormânt (Varr në rumanisht, N.H.) vjen nga latinishtja monumentum (DEX). Etimologjia e kësaj fjale shkon prapa në kohë tek pellazgët.
Speleologie. Në shqip Shpélion: shpellë. Shpél: shpellë, ion: e jona. A mundet që emri i parë Jon, kaq i përhapur te rumunët, të vijë nga pellazgët?
Torace. Në shqip thurr, thurrës, thurrim: mbyll, (mbroj).
Dihet se emrat e gjinisë mashkullore latine që mbarojnë me a janë marrë nga etruskët: agricola, ae, (bujk), nauta, ae (anijetar, detar), poeta, ae (poet), scriba, ae (shkrues), advena, ae (i huaj) dhe incola, ae (banor). Në italisht incola është fjalë e vjetëruar, arkaike.
Gjuhëtarët kanë konstatuar, për analogji me gjuhën shqipe, se cilat janë fjalët rumune që vijnë nga dakët. Ato janë pjesë të fjalorit kryesor nga fusha të ndryshme përdorimi: abur(avulli), acuma(tani), a anina(varem), a astupa(kyç), baci(bariu), baier(banjo), balaur(dragoi), baligă(bajga), baltă(pellg), barză(lejleku), a boi(të qeve), bordei(kasolle), boreasă(i mërzitshëm), brad(bredhi), brâu(rrip), brutar(bukëpjekës), bucată(copë), bucă(copë), a se bucura(për të shijuar), bucurie(gëzim), bulz(bulevard), buză(buzë), cai(pendohem), cal(kalë), a canoni(mundohem), cap(kokë), capăt(fund), car(karrocë), căciulă(kapelë gëzofi), călare(kalërim), călăreț(kalorës), căluș(mbështetëse, mbajtëse), căprior(kaprolli), căpușă(kapushë, rriçën), căpută(sipërme), cătun(katund), ceafă(qafa), ceapă(qepë), cer(qielli) (subst.), chiul(mungesa nga mësimi), a chiuli(shmang), cioară(sorrë), cioc(sqep), cireșar(drita e ditës), coapsă(kofshë), codru(pyje), copac(pemë), copil(fëmijë), corb(korb), creastă(kreshtë), creier(truri), cruce(kryq), cunună(kurorë), curpăn(bar kacavjerrës), cursă(garë vrapimi), cuscru(vjehrritë), cutezător(trim), cuvânt(fjalë), dărâma(i thyer), de(nga), droaie(turma), este-a fi, pers III sing.(është-jam, veta III njëjës), fașă(fashë), față(fytyrë), fărâmă(copëtoj), fluture(flutur), a flutura(bëj me dorë), foarte(shumë), frică(frikë), galben(e verdhë), gălbează(rastësi), gard(gardh), gardină-detaliu tehnic la butoaie,(roje-detaje teknike në fuçi), gata(gati), a găti(gatuaj), a se găti(të gatuash), ghimpe(gjemb), ghioagă(topuz), ghiuj(ngërdheshem), grapă(ledh), gresie(pllakat e dyshemesë), groapă(gropë), grumaz(qafë), a se gudura(luaj), gușă(gusha, struma), iască(kërpudhë parazitore në drunj), îngust(i ngushtë), mal(bregdeti), mascur(maskë), mazăre(bizele), măgură(kodër),mărar(kopër), mărat-sărman(i varfër), mărăcine(manaferrë), a mărita(të martohesh), mătură(fshesë), mâl(baltë), mână(dorë), mânecă(mëngë), mânz(mëz), mânzat(kërriç), mâță(mace), mesteacăn(mështekën), mire(dhëndri), mireasă(nusja), moarte(vdekja), mocirlă(këlbazë), molid(bredh), moș(paraardhës), mugur(syth), murg(murrmë), a murmura(murmuris), năpârcă(plep i egër), naș(hundë), nun(nun), nună(ndrikull), olog(i gjymtuar), orb(i verbër), a orbi(për të verbëruar), orfan(jetim), pală(teh), păstaie(bishtajë), pârâu(përrua), perete(mur), a se perinda(vdes-humbas), pictură(pikturë), pisc(majë), plagă(plagë), poală(adhuroj, admiroj), pom(pemë), poamă(mollë), pungă(çantë), pupăză(pupëz), pururea(ndonjëherë), rață(rosë), rână(plagë), rând(rresht), a rândui(rreshtim), rânduială(organizoj), rânză(gojë e hapur), roată(rrota), rost(kuptim), rostire(të folurit), a rostui(shqiptoj), sarbăd(serbishtja), sat(fshat), săgeată(shigjeta), sănătate(shëndeti), sâmbure(guri), sâmcea(majë), scară(shkallë), a scăpăra(ik), scânteie(shkëndijë), a schimba(ndryshoj), scoală(shkolla), a scrie(shkruaj), scrum(hiri-shkrum), sculă(mjeti), scurt(i shkurtër), secol(shekull), spadă(shpatë), spart(i thyer), a spăla(laj), spânz(trëndafil dimri), spuză(grumbull), stăpân(mjeshtër), stână(stani), stârc(kurrillë), sterp(shterpë), strat(shtresë), strâmb(i shtrembër), a strânge(ngre lart), strigă-vrăjitoare(bërtas-shtriga) strungă(gryka), surd(i shurdhër), șes(fushore), șopârlă(hardhuca), șut-ciut, fără coarne(shyt-i ri, pa brirë), traistă(trastë), a trăda(të tradhëtosh), trădător(tradhtar), turmă(tufë), țap(dhi), țarc(stilolaps), vatră(vatra), văpaie(zjarri), vătui-ied, pui de iepure(qengj-kec, foshnje lepuri), verde(gjelbër, jeshile), veșted(jelek), viezure(balldosë), zară(dhallë), zănatic(i shpërndarë), zăr(vdes), zână(zana), a zburda(fluturoj), zgardă(jakë), zgură(skorje).
Fjalët e vjetra latine kanë më shumë derivate se fjalët e mëvonshme nga gjuhët e tjera. Akoma më produktive janë fjalët e sigurta nga dakët, pasi që ishin më të vjetër. Moş (paraardhës) ka derivatet moša (mamí), mošic (i moshuar), moșulica (harabel), mošneag (njeri i vjetër, i moshuar), mošnean (njeri i vjetër, i moshuar), mošnenie (pleqëri), mošan (i moshuar), mošinas (i moshuar), moşie (pasuri), mosier (qiradhënës), a moşteni (trashëgoj), moştenitor (trashëgimtar), moshoaica (zonjë e vjetër, e moshuar), mosmoan (pasanik), a se mosmoni (vrenjtem), dhe shumë të tjera. Fjalori i gjuhës rumune i Akademisë (DLR) shënon mbi njëqind emra të bimëve ushqimore dhe zogjve të pyllit që rrjedhin nga fjala moasa (mamía).
Fjalë të tjera shqipe me analogji të mundshme në rumanisht:
Barka, barkë (shqiptohet barkë): barcă, navă (varkë, anije).
Duk, duka: princ i pavarur. Për t’u krahasuar me duce, ducat (rom.), duke, duché (fr.), duk (eng.), duca (ital.).
Kukuvajkë: cucuvea, bufniță (qyqe, buf).
Lua: leu, lei: (luan, luanë).
Nanë: mamă, nană (nënë, dado). DEX (Dctionar Explikativ al limbii romane-Fjalori Shpjegues i gjuhës rumune) i referohet fjalës nana në bullgarisht dhe shqip.
Çoban: Sipas DLR-së, në gjuhën shqipe do të thotë barí, sikurse rumanisht(pastor).
Megjithatë rumanishtja dhe shqipja kanë shumë pak fjalë të përbashkëta dhe disa huazime të ndërsjella, për të qenë dëshmi e një bashkëjetese apo e disa lidhjeve tradicionale në të kaluarën. Nëse paraardhësit e rumunëve dhe shqiptarëve do të kishin jetuar në të njëjtën hapësirë, siç besonin disa studiues, do të kishim një gjuhë të përbashkët ose dy gjuhë të afërta, siç janë gjuhët skandinave. Por gjuha shqipe dhe rumanishtja ndryshojnë shumë nga njëra-tjetra.
I vetmi shpjegim i mundshëm është se shqiptarët dhe dakët i kanë trashëguar këto fjalë nga një burim i përbashkët. Ky burim i përbashkët është gjuha e pellazgëve. Pellazgët lanë më shumë gjurmë në gjuhën shqipe sesa në gjuhën rumune apo nëpër vende të tjera të Evropës Jugore. Për fat të mirë të gjuhëtarëve, vazhdimësia midis gjuhës së pellazgëve dhe gjuhës shqipe, si dhe origjina pellazge e shumë toponimeve, teonimeve, antroponimeve apo fjalëve të zakonshme në gjuhët që fliten sot, mbetet një fushë e gjerë kërkimi. Libri i Hans Krahe për gjuhën shqipe titullohet: Emrat e vendeve si burim historie. Gjuhëtarët mund të kontribuojnë në rishkrimin e historisë së lashtë, madje edhe të parahistorisë.
Bibliografia:
Johann Erich Thunmann, Über die Geschichte und Sprache der Albaner und der Wlachen, Helmut Buske Verlag, Leipzig, 1774.
Johann Georg von Hahn, Albanesische Studien, trei volume, Verlag von Friedrich Mauke, Jena, 1854.
Edouard Schneider, Une race oubliée. Les Pélasges et leurs descendants, Ernest Leroux Éditeur, Paris, 1894.
George Ioan Lahovari, Marele Dicționar Geografic al României, Bukuresht, 1899.
Hans Krahe, Ortsnamen als Geschichtsquelle, Winter Verlag, Heidelberg, 1948.
Iorgu Iordan, Toponimia Românească, Editura Academiei, București 1963
Alexandru Graur, Nume de locuri, Editura Științifică, București, 1972.
Mathieu Aref, Les Pélasges. Précurseurs de la civilization Greco-Romane, Éditions Connessainces et Savoirs, SaintDenis, 2016.
