At Zef Pllumi
N’e nesret në mëngjes, hyni aty komandanti. Tha se aty do të rrijshin, deri t’i paraqitshin nji kerkesë komandës, në të cilën të theksohej zotimi për të realizue normën çdo ditë. U diskutue shumë në mes nesh. Un ishem kundra çdo deklarate, por shumica ishin të lodhun e të këputun, nuk mund të jetojshin ma, me 400 gr. bukë thatë e, nji gjysë litër ujë. Si ma i shkolluemi që ishem, më ngarkuen me shkrue deklaratën. E shkrova, por nuk mora kurrnji zotim për normën, vetëm se vuna aty që; “zotohemi të punojmë sa kemi fuqi“. Kur i shkrova emnat e u desht që të firmoste secili, e shumta ishin analfabetë dhe u dojte me vu gishtin. M’erdhi çudi dhe i pveta të madhe:
-“Po të gjithë jeni të dënuem për politikë”?!
-“Po”.
U turbullova shumë: nuk kishem mundsi me e kuptue, se ku ishin politikanët e popullit shqiptar. Lutja u nis. Kur shkrova emnat e secilit, vuna re se aty ishin edhe dy katolikë tjerë. Ma vonë iu avita njanit dhe e pveta
-“Prej ka je ti”?
Në ‘petkat’ e At Zef Pllumit mbi 200 herë! Arben Derhemi: Doja ta interpretoja në Parlament! Në kryeministri, asnjë nga ata! Aulon Naçi: Si e kompozova melodinë
-“Prej Kurbinit” – m’u përgjegj.
-“Po qysh kur ke ra në burg”?
-“Tash more djalë, tash kam ardhë un. Me çka mora vesh ti je prift”?!
-“Po”.
-“Ku ke shërbye, në Mirditë apo Dukagjin”?
-“Nuk kam shërby kurrkund, se posa mbarova shkollën, kta më prunë ktu mbrendë. Po ty pse të kanë pru këtu? A ke strehue ndonji të arratisun”?
-“Jo, jo, un ishem vetë i arratisun”.
-“Ti i arratisun? Po a thu ke njoftë nji dajë timin, Fran Mirin, se andej afër Kurbinit asht sjellë edhe ai”?
-“Pse nipi i Fran Mirit, je ti? Franin jo vetëm se e kam njoftë, por në fillim kam ndenjë me te pak kohë në mal, ishte e vështirë me ndenjë me te. A ke ndigjue se ka vdekë”?!
-“Po, tash pak kohë e mora vesh”.
-“Ai e ka kërkue vdekjen vetë, se nuk rrinte rehat. Ai, lene se kishte thye burgun e Tiranës e, kishte dalë në mal, mbasi ishte kenë i dënuem me vdekje: ai kërkonte me vra sa ma shumë komunista, ndërsa un, ishem xhandar dhe dola në mal vetëm me mujtë me shpëtue, që të mos më mbysnin në valën e parë.
Kur jam nda prej Franit, kam pregatitë nji shpellë, që e dijshem vetëm un: aty çova disa enë, nji mokën të vogël edhe mjaft krypë, se kur vidhshim ndonji dash a, ndonji cjap, për me tha mishin duhej shumë krypë. Zuna vend në atë shpellë e, u ruejshem që mos të më diktojë kurrkush: Shkojshem me vjedhë kallamboqa nëpër ara e, i barshem në shpellë, i varshem tuba-tuba, për me u tha.
Kshtu ishem sigurue me gjithshka: mish boll, misra boll, krypë po, kishem shti edhe mjaft dru. Shi atje edhe nji puçik uj, që nuk shterrej kurr: aty delte e aty hupte. Aty rrishem un. Aty më zuni dimni. Ti e shef se tash disa vjet, dimnat po janë shumë të vështirë e, plot borë.
Në nji kso netësh, un kishem ndezë aty mbrenda shpellës, nji zjarr të mirë me dru lisi, ndërsa jashtë kishte nji gju bore. Vazhdonte me ra borë e, frynte veri me të këputë. Te zjarmi kishem vu bukën me u thekë e, mishin me u pjekë. Po ndjej zhurmë hapash që aviten. Ah, thashë, këta partizantë, janë vetë djalli: duen me ndjekë ravet nëpër borë.
Kapa pushkën në dorë e, i hoqa siguresën: M’erdh çasti i vdekjes. Nuk kishem kah iki: aty m’u donte me dekë si burrat, pa dashtë un. Por hapat që hynë në shpellë, nuk kjenë njeriut: u duk nji ujk. Hajde, hajde, edhe kjo m’u desh. Me shprazë në ujkun, nigjojshin partizanët. Ndeja gati. Ujku kur pa zjarmin u ndal.
Kqyri gjatë e gjatë: u ndeshëm sy për sy; e ndjeva vedin të fortë: kishem zjarrin në mes e, pushkën në dorë. Ujku u shtri barkas. Ndej ashtu për disa minuta, mandej u çue, bani edhe pak hapa para, ma afër zjarrit. U shtri barkas e uli kryet, si për me fjetë. Un aty roje, me pushkë ngrefë. Por ujku nganjiherë i hapte sytë, mandej i mbyllte përsëri. Kur i hapi, ndeja gati e i hodha nji copë bukë të ngroftë. U çue, u avit, e nuhati dhe u largue.
Vetëm atëherë u kujtova, se ujku nuk han bukë. I hodha nji copë mishi të pjekun. U çue, u avit dhe e përlau si ujk. I hodha edhe copën tjetër, që kishem për vedi; e përlau edhe atë. U avit nja tre hapa larg zjarrit, u shtri përdhe e, u shtri me fjetë. Ai fjeti i qetë, gjithë natën e gjatë, ndërsa un, roje me pushkë në dorë, pa mbyllë sy. Ai besohet ujkut?! Për fat, sa zbardhi dita, duel ujku. Iu fala nderes Zotit, që më shpëtoi prej tij dhe rashë e fjeta: ishem kputë për gjumë.
Njatje vonë u zgjova; dishka po lëvizte nëpër shpellë. Pushkën në dorë e u vuna me shikue. Shof atë ujkun, që po tërhiqte zvarrë nji kec. Kur mbrrijti në gjysë të shpellës, e lshoi dhe iku me vrap. Un atëherë me shpejtsi, nxora thikën e mpreftë, e rrjepa, e ndava, e krypa dhe e vara me u tha në tym. Më kishte marrë malli për mish të freskët dhe e vuna në zjarm, me pjekë nji copë të mirë.
Por, mbasi u err, ujku kthei përsri në shpellë. Hangri çka gjet përtokë. Erdh e u shtri afër zjarmit si natën e parë. Kur hangra mishin e pjekun, pjesën ma të madhe, ia hodha atij: u çue me vrap, jo vetëm që hangri mishin, por u mundue me blue edhe kockat, porsi qen. Kishte me të vërtetë oreks. E para herë në jetë, që rrijshem aq afër ujkut. Mbasi hangri, u shtri bri zjarmit e, fjeti përnjimend. Ndeja zgjuet deri vonë: ujk ishte ai, a mund t’i besohej? Por dikur më kapi gjumi me pushkë në dorë.
N’e nesret mbramje, ujku erdh përsri dhe hangri mish të pjekun me shije të madhe e, kah i ngulte dhambët, me kqyrte si qen. Në të tretën dite, pruni në shpellë përsri nji ftujë të mirë. Me ujkun u bamë miq e, dashamirë. Javë për javë, e shpesh edhe dy herë në javë, më binte në shpellë, nji kec o nji qingj, e kanjiherë, edhe desh e cjep.
E kaluem dimnin bashkë, për bukuri. Kur duel pranvera e vera, ai aty se aty, por nuk avitej ma tek zjarmi, por rrinte te hymja e shpellës. Thojshem me vedi; a thue asht ujk i vërtetë apo, ndonji qen që ma ka pru Sh’Martini e Shna Rroku?! Lidhëm bashkë nji miqsi të çuditshme, por kurrë nuk u avitëm, me përkdhelë shoqi-shojnë.
Kështu vazhduem për rreth 10 muej. Ishte tue u ndie ardhja e vjeshtës, me stuhi të trazueme. Ndjeva se në mal, krisi nji pushkë. Edhe mue dishka më krisi në zemër. Pata nji shqetsim. A thue – thashë me vedi – ma vranë ujkun tem?! Ujku nuk kthei në shpellë atë natë. Fjeta pak, se ishem shumë i shqetësuem. As n’e nesret, ujku nuk u duk.
Vendosa me dalë e me e kërkue. Por, me dalë prej shpelle, ku ta kërkojshem ujkun në mal?! Nuk mujshem me ndejë ma i vetëm, pa ujkun tem. Vendosa: në rasë se më kanë mbytë ujkun, un do të dorzohem. U nisa me kërkue ndonji shpi a ndonji stan. Kishte dy vjet që ishem shkëputë fare prej njerzve e, tash jetojshem me nji ujk.
E pveta:
-“Keni vra në kto dit, nji ujk”?
-“Çka don me thanë ti, me kto fjalë”?!
-“Un due me thanë: a keni vra ndonji ujk, ju, ose ndonji i afër”.
-“E kujt i thue ti ujk”?!
-“Ujkut. Ujku i malit”.
-“Ujkut?! Po kjo fjalë asht me dyshim”?
-“Si me dyshim?! Ujku asht ujk, ai që mësyn berret e dhitë, i shkyen e i han”.
Ai kqyrte pushkën që kishem mbi sup, por nuk e kishte të kjartë, se kush isha un: o nji i arratisun, a por nji spiun i Sigurimit, që gjurmon të arratisunit. Prandej dyshonte në fjalën “ujk” mbasi të dyja palët, e përdornin për kundërshtarin e vet.
-“Due me dijtë – i thashë – a asht vra në këto dy-tri dit, ndonji ujk që han beret”?
-“Ujk, tamam ujk”?
-“Po pra ujk, me katër kambë”.
-“Për çka dij un, ndër këto shpijat tona, jo, se e kishem marrë vesht. Megjithktë në shpatin atje përtej, kanë stanet disa çobej, a t’i thrras”?
-“Po, thirri”.
Atëhere ai aviti dy duerët afër gojes dhe thirri me të madhe, me sa za kishte:
-“Ooo o o ju çobanet e Gallatës, a jini aty more..e..e”! – tri herë thirri kështu. Prej shpatit tjetër të malit, erdh jehona:
-“Po ç’thue more..e..e”?!
-“O..o o o erdha more…” – atëherë u suell e më tha – hajde të shkojmë, se nuk janë fjalë, që me i ndie gjithkush.
Un i thashë:
-“Nuk vij me ty: shko ti vetem e pveti: a thue kanë vra nji ujk në këto dy-tri dit? Un po të pres shi këtu”.
Ai më tha:
-“A e din se, me shkue e me ardhë prej andej, të duhen dy-tri orë”?!
-“Pres un, mos u ban merak”.
Ai u nis. Në shpatin përtej luginës, ndigjojshem cingaret e dhive e kumbonët e berreve. Ndigjojshem edhe fyellin e çobanit e, kangën mbas krahit. Kundrojshem për karshi tufat që dalëkadalë, zbrisnin në luginë: jetë e bukur, jetë e lirë e, jo si ajo e ujkut të shpellave.
Mbas pak orësh kthei e, më tha:
-“Po, more, me të vërtetë ata para tri ditësh, e kishin vra nji ujk. Bile, më thanë se ishte kenë ujku ma i rrezikshëm i atyne maleve e, që kishte ba dame shumë të mdha. Po ku i din ti kto punë”?!
-“Un?! Po, un ishem çoban i ujkut”!
-“Si, çoban i dreqit”?!
-“Ec e e…ti nuk din gja: ai ishte ma besnik, se çdo njeri.
Ndigjo – i thashë atij burrit – ti nuk më njef, as un nuk të njof. Un jam nji komit. Jam arratisë tash disa vjet. Po bahen gadi 10 muej, që kam jetue bashkë me kët ujk. Tash që nuk asht ma ai, un duhet të dorzohem. Më dërgo te posta ma e afërt, e partizanve të Ndjekjes, a e din ku asht”?
-“Po kush je ti”?!
-“Mos më pvet. Asht ma mirë për ty, e për mue, që na mos të njifemi. Un kam dalë në mal, vetëm me shpëtue jetën time e, jo me luftue me ndokënd”.
-“As un – tha – nuk kam ndonji lidhje me partizanët: un drue me të dorzue te ata, se përndryshej, janë të zotët me më thanë: ‘Sa kohë e ke mbajtë’? e ‘çfarë lidhjesh keni pasë’. Prandej, mos më shtjer n’ato punë. Ti don me u dorzue? Dorzoju! Por un, nuk të paraqes. Nuk mundem”.
-“Si nuk mundesh?! Ti fiton pikë. Të quejn patriot të mirë”.
-Jo, nuk due shpërblim, prej kurrkuj: nuk due me më dale zani, as për mirë, as për keq. Aman mos i thuej kurrkuj, se jemi takue bashkë. Un kam me të përcjellë, derisa ta shofish përkundruell komandën partizane, atëherë, asht punë për ty: në daç dorëzoju, në daç mos; mue mos më përziej, as për të mirë, as për të keq. Ban se nuk jemi pa kurr”.
Kur u dorzova, menjiherë filloi hetuesia: Ku ke ndejë? Me kë ke ndejë në mal? Kush u ka furnizue me ushqim? Çfarë lidhjesh organizative e politike e, njiqindmij pvetje të kota. Un u tregova të vërtetën, se nuk kishem dalë në mal për trimni, por për frigë, për me shpëtue vedin, se kishem ndejë me ujkun, për nji kohë aq të gjate, etj. Ata nuk më besuen e më thojshin:
-“Pse femij jemi na, që të na gënjesh ti me prralla”!
Por, mbasi un nuk kishem fjalë të tjera e, kërkojshem që puna të delte në shesh, u thashë se atje në shpellë, un kishem ushqime reserve, edhe për gjashtë muej, por ishem dorzue, mbasi më kishin mbytë ujkun, mikun tem. Nji ditë prej ditësh, më shoqnuen me nja gjashtë vetë partizanë e, dy oficera. M’u desh me i çue deri te shpella. U çuditën, kur panë me sy të vet, ato misra të vjerruna, gjithë atë mish të thatë e të krypun e, tana ato lkura e postiqe.
Më kthyen në hetuesi. Ai hetuesi më tha: Shokët kanë vërtetue fjalët tueja. Megjithkëtë, un nuk i besoj dhe, që ta dijsh, ti do të dalish në gjygj e, do të dënohesh 20 vjet formalisht, sepse për ty, tash fillon hetuesia e vërtetë, se na nuk kemi pasë ndër lista tona, kurrkund emnin tand.
Mbasi u dënova, më prunë këtu si të tjerve. Mbeta gojëhaptë. Çka ishte kjo?! Prrallë, mrekulli o histori?! Thuej si të duesh. Por jeta që kam kalue ma vonë, më ka vërtetue se shtazët e kanë ndjenjen e dashunisë, ma shumë se shumë njerz të kësaj epoke, që e thrrasin; “e kulmit të përparimit”!
Më kishin mbetë pak muej për me krye dënimin, por ishem mërzitë aq shumë, se dyshojshem a mund ia mbrrijë asaj ditës së lirimit. M’erdh ndër mend, me ba nji lojë. Kishem vu re, se ata ushtarakët që ishin të ngarkuem, me mbajtë regjistrat e evidencat, ishin aq injorantë, sa nuk dijshin me dallue muejt: Dhetorin prej të dhetëtit (Tetorit).
Ishte si rregull, që dy muej para se të vinte dita e lirimit, duhej me i ba nji kërkesë komandës së burgut, ku ishe efektiv. Un ia bana nji kërkesë Burgut të Shkodrës, tue i thanë që; më 14 të dhetëtit plotsoj dënimin e, duhej të më lironin, pamëvarsisht se un, e kishem më 14 Dhetor. Ia lexova kërkesën At Donatit e, At Aleksit. Ata më bërtitën të dy. Më thane; aman, mos ban marina, se të mbysin. Por un e bana marrinë. E nisa letrën. Pritshem ndonji përgjigje. E kotë. Mërzia më shtohej përditë. E si mos me u shtue?! Nuk mund shifshem ma keq. Puna ishte randue aq shumë: trajtimi i Komandës, nuk bahej ma i egër; njerzit ishin shterrë fuqish: Çadrat e Vdekjes, ishin dhetëfishue; kapanonet plot me njerz të smundë. Nji pjesë e madhe, ishin ajë kambësh e mucatë fëtyret.
Ashtu zharg, i nxirshin në punë. Çdo mëngjes, ishte nji terror i tërbuem. E vërtetë që thohej se; mbas dënimit të Koçi Xoxes, ishte ndalue shkopi e rrahja, por qe se, për sherr, kishte teprue aty ndonji bisht lopatet, që duhej provue, a thue mund thehej për shpinë të njeriut!
Pisllëku, mizerja, mizat, morrat, era e qelbte e kënetës, uji i ngjelmët e i amshtë, bile me krymba, bukën, po nuk e hanger, sa ta merrshe në dorë, ishte rrezik, se ta vjedhshin, natën e ditën. Kishin mbarue ato takimet, e bisedat grupe-grupe. Të merrte malli, me e pa nji mikun tand e, nuk dijshe ku me e gjetë.
Nji ditë, nji djalë i ri po më thonte:
-“E din ti kanalin e Dunavecit”?
-“Posi nuk e dij? Aty rash un dëshmor”.
-“Uu, me të vërtetë, ti nuk ndigjove me punue aty, na u zhgatrruem fare. Sa të marrë që u treguem: këta janë babai i rrenës. Aty pra, afër Dunavecit, asht Vloçishti. Në vjetin që shkoi, kam punue atje. Ishte kampi ma i tmerrshmi, që mund mendohet. Sa vetë kanë vdekë, ndër tortura të punës!
E kam pa me sy të mij priftin katolik, Papa Josif Papamihalin, kur e kanë mbulue për së gjalli me llucë, aty në mes të kanalit. Shumkush u dëshprue e, nuk mundi ta durojë ma gjatë vdekjen. Shokët e mij, para se me fjetë, vijshin me u falë, me marrë hallallin e thojshin: “U pafshim n’atë jetë”! e u hidhshin te telat e rrethimit, për me u pushkatue. Por, edhe ky kamp, po vjen tue marrë pamjen e tij: pak gja ndryshon. Drue se edhe këtu, për së shpejti do të filloje hudhja ndër tela. Jeta nuk durohet ma, në kët mënyrë”.
E pashë se ishte dishprue. U mundova t’i jap zemër. Po çka t’i jap: un ishem keq për vedi, vetëm shpresojshem se po më vjen ndonji përgjegjë. Përgjegje nuk erdh. At Donati, kishte mbrrijtë aq keq, sa mezi mbahej në kambë. I bani nji letër Mehmet Shehut, i cili kishte marrë Ministrinë e Brendshme në dorë, ku i kërkonte, me e transferue për në Burrel.
-“Si, – i thashë un, – për në Burrel?! Po a din që atje thonë se asht e shkrueme: Burrel, ky hynë e nuk del”?!
“Më thanë se për atje, ashtu thohet, ndërsa ketu, nuk asht shkrue gja, por desin përditë, ma shumë se atje”.
Mbas disa kohe Mehmet Shehu ia pranoi lutjen. Por mue, nuk më erdh nga Shkodra kurrnji përgjigje. Atëherë hodha gurin e fundit. Me nji letër, lajmova se; më dt.14 të dhetëtit, kishem ditën e lirimit”!/ Memorie.al
At Zef Pllumi dhe Nikoll Mazrreku