Pasditen e 10 korrikut, ushtarët serbë të Bosnjës nisën të sulmojnë Srebrenicën, një qytet strehimi “enklavë” i krijuar nga Kombet e Bashkuara, ku më shumë se 40 mijë njerëz kërkuan strehim nga lufta.
Një oficer i OKB-së në qytet u përkul mbi kompjuterin e tij dhe dërgoi një lutje të dëshpëruar drejtuar udhëheqësve të tij në Gjenevë.
“Urgjent urgjent urgjent. B.S.A. po hyn në qytetin e Srebrenicës. A do ta ndalë dikush këtë menjëherë dhe t’i shpëtojë këta njerëz. Mijëra prej tyre janë mbledhur rreth spitalit. Ju lutem ndihmë!”
Ndërsa aleanca perëndimore ishte shumë pranë, qyteti lindor i Bosnjës u pushtua.
Ajo që pasoi në qytetet dhe fushat përreth Srebrenicës përshkruhet nga zyrtarët perëndimorë dhe grupet e të drejtave të njeriut si krimi më mizor i luftës në Evropë që nga Lufta e Dytë Botërore: vrasja masive e ndoshta 6 mijë njerëzve.
Siç tregohet nga disa myslimanë që mbijetuan, vrasja ishte rrëqethëse, metodike, masakër masive e pjesërisht sport gjakatar.
Burrat myslimanë u futën me mijëra në kamionë, u dërguan në vendet e vrasjeve pranë lumit Drina, u rreshtuan katër nga katër dhe u pushkatuan.
Një i mbijetuar, 17-vjeçari, Nezad Avdiç, kujtoi në një intervistë këtë javë se ndërsa ishte shtrirë i plagosur mes myslimanëve të vdekur, një ushtar serb këndonte një varg.
“Ishte një gjueti e mirë. Këtu kishte shumë lepuj”.
Civilët serbë të intervistuar këtë javë në fshatrat përreth Srebrenicës konfirmuan për herë të parë vrasjet masive të kryera në mesin e tyre.
Ata vunë në dukje shkollat, që u përdorën si burgje për myslimanët e dënuar, duke përfshirë shkollën në Karakaj ku i riu Avdiç tha se ishte marrë.
Një burrë tregoi se ai ishte ndaluar nga ushtarë të cilët kërkuan ndihmë për ngarkimin e trupave në kamionë për varrim.
Një rindërtim i rënies së Srebrenicës dhe masakrave që pasuan, bazuar në rrëfimet e të mbijetuarve, dokumentet dhe intervistat e NATO-s dhe Kombeve të Bashkuara në Bosnjë, Serbi, Washington dhe New York, lë pak dyshime për atë që ndodhi.
Çështja e llogaridhënies serbe premton të ndjekë bisedimet e paqes në Bosnjë që do të fillojnë të mërkurën në një bazë të Forcave Ajrore në Ohajo.
Roli i të huajve që u betuan të mbronin qytetin por nuk e bënë, Kombet e Bashkuara, NATO dhe Shtetet e Bashkuara, nuk është aq i kthjellët.
Masakra e mijëra burrave, gjoja nën mbrojtjen ndërkombëtare, konsiderohet nga shumë zyrtarë si pika më e ulët e politikës perëndimore në Ballkan, një kohë e impotencës, nëse jo e pranimit të heshtur.
Para pushtimit serb të Srebrenicës, disa thirrje për ndihmë u injoruan, disa u refuzuan.
Gjeneral Bernard Janvier, komandanti i Kombeve të Bashkuara për Bosnjën, vuri veton ndaj sulmeve ajrore që paqeruajtësit holandezë në Srebrenicë kërkuan për të mbrojtur qytetin.
Oficerët e OKB-së thanë se ai kishte pak entuziazëm për të mbrojtur një enklavë që shihej gjerësisht si një pengesë e pambrojtshme për t’i dhënë fund luftës.
Pasi qyteti u pushtua, ushtarët holandezë nuk arritën të transmetonin informacione të rëndësishme në Kombet e Bashkuara, duke përfshirë një kërcënim nga komandanti serb i Bosnjës, gjeneral Ratko Mlladiç, për të masakruar myslimanët.
Zyrtarët amerikanë thonë se ata nuk kishin asnjë paralajmërim se qyteti do të binte dhe nuk kishin asnjë mënyrë për të shpëtuar njerëzit e tij.
Pas përfshirjes së serbëve, amerikanët nuk bënë më shumë se sa i kërkuan, Slobodan Millosheviçit, Presidentit të Serbisë, që të frenonte serbët e Bosnjës dhe të lejonte furnizimet me ndihma të arrinin në Srebrenicë.
Një satelit zbulues amerikan fotografoi qindra burra myslimanë të mbajtur në fusha nën kërcënimin e armëve më 13 korrik – dëshmi e një krimi në vazhdim.
Por ato foto iu shfaqën për herë të parë këshilltarëve kryesorë të Presidentit Clinton më 4 gusht, shumë kohë pasi viktimat kishin vdekur e varrosur. Këta këshilltarë thanë më pas se nuk kishin alternativa për të dërguar “82d Airborne” dhe se edhe nëse do të kishin parë fotot satelitore të burrave myslimanë në fusha ditën që u morën, nuk do të kishin ndryshuar mendje.
Vdekjet e mijërave personave i dhanë jetë një diplomacie në agoni.
Dëshmia e refugjatëve të dëshpëruar nga enklava tërhoqi vëmendjen e Clinton-it.
E shtyrë nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës, NATO miratoi një qëndrim ushtarak më agresiv dhe organizoi sulmet ajrore më ndëshkuese të luftës.
Një plan i ri paqeje amerikan u bë baza për një armëpushim dhe bisedimet e Ohajos.
Por vrasjet masive nuk përfunduan me Srebrenicën.
Të njëjtin muaj, mijëra burra dhe djem të tjerë të kapur nga serbët në dhe rreth qytetit të Banja Lukës janë zhdukur.
Ende nuk dihet asgjë për fatin e tyre.
Në orën 3:15 të mëngjesit më 6 korrik, Srebrenica pati shpërthimet e para.
Serbët e Bosnjës hodhën raketa në kompleksin e Kombeve të Bashkuara dhe bombarduan një fshat në jug, duke shtyrë 4 mijë njerëz drejt ikjes.
Për javë të tëra serbët kishin shtrënguar lakun e tyre në Srebrenicë.
Ata i kishin dobësuar forcat holandeze, duke i lejuar trupat të largoheshin me rotacione të planifikuara rregullisht, por duke bllokuar zëvendësimet e tyre e duke zvogëluar kështu madhësinë e batalionit nga 450 në 300 ushtarë.
Serbët konfiskuan pjesë këmbimi për raketat antitank të paqeruajtësve dhe dërgesat e karburantit.
Koloneli Ton Karremans, komandanti i paqeruajtësve holandezë, paralajmëroi oficerët e lartë të Kombeve të Bashkuara në maj për shenjat se serbët po përgatiteshin të pushtonin enklavën.
Asgjë nuk u bë në përgjigje të këtij mesazhi.
“Ne kishim indikacione në qershor se serbët mund të përqendroheshin në enklavë”, tha një zyrtar i inteligjencës amerikane duke shtuar se ata e kishin të paqartë se cili ishte qëllimi i veprimit.
Ndërsa sulmi serb vazhdoi më 7 korrik, paqeruajtësit holandezë kërkuan nga eprorët e tyre të Kombeve të Bashkuara që të thërrisnin avionë luftarakë të NATO-s kundër artilerisë dhe blindave sulmuese.
Kërkesa u refuzua nga oficerët e Kombeve të Bashkuara në Sarajevë.
Ata e panë sulmin thjesht si “testim”.
Dhe nuk donin të minonin përpjekjet paqebërëse të Carl Bildt, negociatorit evropian, i cili sapo kishte mbërritur në rajon.
Gjatë 48 orëve të ardhshme, sulmi u shtua.
Më 8 korrik, presidenti i Bosnjës, Alija Izetbegoviç, foli në radion e Sarajevës, duke thënë se njerëzit e Srebrenicës do të përballeshin me “masakra dhe gjenocid” nëse qyteti binte.
Ai tha se ia kishte dhënë këtë paralajmërim Shteteve të Bashkuara, Gjermanisë, Anglisë, Francës, Kombeve të Bashkuara dhe NATO-s.
Deri më 9 korrik, zona e sigurt ishte nën sulm, me predha që ndonjëherë binin çdo minutë.
Paqeruajtësit holandezë vendosën një bllokadë të katër transportuesve të blinduar të personelit në rrugën që hyn në Srebrenicë nga jugu, në një përpjekje të dëshpëruar për të ndaluar avancimin serb.
Në orën 22:35, gjenerali Herve Gobillard, komandanti në detyrë i Kombeve të Bashkuara, i dërgoi një letër gjeneralit Mlladiç.
“Ky sulm kundër një ‘zone të sigurt’ të Kombeve të Bashkuara është krejtësisht i papranueshëm”.
“Avancimi duhet të ndalet aty ku është”.
Në letër thuhej në mënyrë të qartë se një sulm ndaj bllokadës së paqeruajtësve do të sillte një sulm me avionë luftarakë.
Ai premtoi “pasoja të rënda” nëse serbët e injoronin paralajmërimin.
Të nesërmen në mëngjes, më 10 korrik, ata u nisën me makinë drejt qendrës së Srebrenicës.
Vonë atë pasdite, një tank i vetëm dhe rreth 100 këmbësorë serbë iu afruan bllokadës holandeze dhe ranë përsëri nën një breshëri të mitralozit të kalibrit 50.
Në Zagreb, kryeqyteti kroat, gjenerali Janvier, komandanti i Kombeve të Bashkuara për Bosnjën, mblodhi këshilltarët e tij të lartë ushtarakë në orën 20:00.
Ishte një takim i tensionuar, i ndërprerë vazhdimisht nga lajmet që vinin nga trupat holandeze.
Përgjigja ishte pothuajse unanime: sulme ajrore.
Besueshmëria e Kombeve të Bashkuara ishte në rrezik. Enklava e Srebrenicës ishte një zonë e sigurt. Duhej të mbrohej.
“Ne kemi nevojë për uljen e F-16 tani”, tha një oficer holandez, sipas një pjesëmarrësi në takim.
Gjenerali Janvier nuk ishte i bindur. Kjo pasi ai nuk besonte se serbët do ta merrnin qytetin.
Ushtria amerikane dhe zyrtarët e inteligjencës mendonin të njëjtë gjë.
Oficerët holandezë në Srebrenicë ishin edhe më pak të mirinformuar.
Duke mos pasur lidhje me inteligjencën e jashtme, ata nuk kishin mundësi të dinin se sa serb po sulmonin.
Më keq, ata gabimisht besuan se gjenerali Janvier kishte miratuar sulme dërrmuese ajrore për mëngjesin tjetër.
Në mesnatë, koloneli Karremans, komandanti holandez, u takua në zyrën postare të Srebrenicës me kryetarin e bashkisë, komandantin ushtarak lokal, qytetarët kryesorë të qytetit dhe oficerët e Kombeve të Bashkuara.
Sipas një pjesëmarrësi në këtë takim, koloneli tha se Kombet e Bashkuara i kishin dhënë një ultimatum gjeneralit Mlladiç.
“Tërhiquni deri në orën 6 të mëngjesit ose do të përballen me një sulm ajror masiv të NATO-s”.
Dhe ai u tha udhëheqësve të Srebrenicës se “çdo gjë që lëviz, qoftë me dy këmbë, katër këmbë apo me rrota, do të shkatërrohet, fshihet nga toka”, nëse serbët nuk tërhiqen.
Ndërsa koloneli Karremans shkoi për të fjetur, “ai priste të kishte një sulm masiv ajror” në 30 objektiva serbë në mëngjes, tha Bert Kreemers, një zëdhënës i Ministrisë së Mbrojtjes holandeze.
Në këtë moment vendimtar, Washingtoni ishte në heshtje.
Zyrtarët e administratës së Clintonit thanë se nuk besonin se qyteti ishte në rrezik të afërt, as nuk e dinin se gjenerali Janvier po i shmangej sulmeve ajrore.
Atë natë në Holandë, ministri holandez i Mbrojtjes, Joris Voorhoeve, e siguroi ambasadorin amerikan se situata po stabilizohej.
“Gjenerali Mlladiç”, tha ai, “i kishte thënë gjeneralit Janvier se serbët nuk kishin ndërmend të merrnin Srebrenicën”.
‘Serbët kanë fituar’ në Srebrenicë
“Situata këtë mëngjes ka qenë e pazakontë, por rrëqethëse dhe e qetë”, raportuan vëzhguesit ushtarakë të Kombeve të Bashkuara në Srebrenicë në orën 7:55 të mëngjesit të ardhshëm, më 11 korrik.
“Breshri i zakonshëm i predhave që kanë përshëndetur mëngjeset tona çuditërisht mungon. Sot e shohim këtë si një ndryshim pozitiv në rrethanat aktuale, të cilat padyshim kanë ardhur nga ultimatumi i NATO-s, edhe pse ende nuk është zbatuar”.
Pesë minuta më vonë, holandezët rinovuan kërkesën e tyre për sulme ajrore ndaj serbëve, të cilët nuk ishin tërhequr.
Asnjë nuk erdhi. Në orën 11:10, serbët rifilluan sulmin e tyre në Srebrenicë.
Me këtë, gjenerali Janvier më në fund dha lejen, por i kufizoi objektivat në tanke ose artileri që shiheshin duke gjuajtur kundër trupave të Kombeve të Bashkuara.
Sulmet ajrore më në fund filluan në orën 14:40, ndërsa tanket u rrotulluan drejt bllokadës holandeze.
Katër avionë, dy holandezë dhe dy amerikanë, shënuan tanket. Ata dëmtuan vetëm një.
Ishte shumë pak dhe tepër vonë.
Mijëra këmbësorë serbë iu bashkuan sulmit, duke iu afruar mjeteve të blinduara holandeze dhe duke u futur në qytet.
Pasi avionët luftarakë të NATO-s bombarduan tankun, serbët kërcënuan se do të vrisnin 32 paqeruajtës holandezë që kishin marrë peng pasi kapën pikat e vëzhgimit të batalionit.
Ata e kishin përdorur këtë taktikë me efikasitet brutal në maj dhe qershor, kur terrorizuan NATO-n për të ndalur sulmet ajrore duke marrë peng 400 paqeruajtës të tjerë.
Ministri holandez i Mbrojtjes, Voorhoeve, kërkoi ndalimin e sulmeve ajrore. Kombet e Bashkuara dhe NATO u pajtuan.
“Serbët kanë fituar”, tha Voorhoeve.
Nga ora 4.00 pasdite holandezët po tërhiqeshin me nxitim dy milje në veri në kampin e tyre bazë, në një fabrikë në një qytet të vogël të quajtur Potocari.
Atyre iu bashkuan rreth 20 mijë njerëz të tmerruar.
Serbët siguruan qytetin dhe çarmatosën holandezët.
Në orën 18:27, selia e Kombeve të Bashkuara në Sarajevë i dërgoi me faks urdhra të rinj batalionit holandez të rrethuar.
Komandanti holandez, kolonel Karremans, dhe komandanti i sektorit të tij, kolonel Charlie Brantz, lexuan se batalioni ishte urdhëruar të “merrte të gjitha masat e arsyeshme për të mbrojtur refugjatët dhe civilët në kujdesin tuaj”.
“Nuk është e mundur”, shkarraviti kolonel Brantz diku në qoshe.
Tani ata ishin në duart e gjeneralit Mlladiç.
Në perëndim të natës, gjenerali mashtrues Mlladiç – i cili do të paditej nga Gjykata Ndërkombëtare e Krimeve të Luftës në Hagë me akuzat se kishte urdhëruar spastrime të egra etnike në qytete të tjera të pushtuara – u takua me kolonelin Karremans.
Ai vendosi kushtet e tij “në mënyrën më kërcënuese”, siç e përshkroi më vonë koloneli.
Për të ilustruar planet e tij, sipas dëshmitarëve okularë, gjenerali urdhëroi një nga njerëzit e tij t’i priste fytin një derri dhe deklaroi:
“Kjo është ajo që ne do t’u bëjmë myslimanëve”.
Koloneli u dërgoi një mesazh eprorëve të tij në Kombet e Bashkuara dhe ministrisë holandeze të Mbrojtjes kur takimi u ndërpre pas mesnate.
Në raportin e tij zyrtar nuk përmendej kërcënimi i gjeneralit serb, por ai shkroi se “unë nuk jam në gjendje t’i mbroj këta njerëz”.
“Mos kini frikë”, tha Mlladiç
Ndërsa gjenerali Mlladiç bëri kërcënimet e tij, 15 mijë njerëz, kryesisht burra, duke përfshirë ushtarët vendas, u mblodhën në periferi të Srebrenicës, duke mos dashur t’i besojnë jetën e tyre Kombeve të Bashkuara apo serbëve.
Siguria ishte një udhëtim tre-ditor larg, përmes territorit të mbajtur nga serbët.
Marshimi i gjatë filloi pak para mesnatës.
Refugjatët e mbetur, rreth 25 mijë të bllokuar në kampin holandez në Potocari, u kapën nga paniku.
Disa nga gratë u rrëmbyen nga ushtarët serbë dhe u përdhunuan, kanë thënë dëshmitarët.
Natën e 11-të, ushtarët e Kombeve të Bashkuara dëgjuan britma dhe të shtëna armësh.
Më vonë, ata gjetën trupat e të paktën nëntë burrave, të qëlluar në pjesën e pasme të kokës.
Gjenerali Mlladiç mbërriti në Potocari mëngjesin e së mërkurës, 12 korrik, me një kolonë prej 40 kamionësh dhe autobusësh dhe një ekip.
Ushtarët e tij urdhëruan refugjatët të hypnin në bord, duke i ndarë burrat nga gratë. Paqeruajtësit qëndruan pranë.
“Jo panik, ju lutem”, tha gjenerali, duke buzëqeshur, duke i dhënë një fëmije një karamele, në një videoklip të transmetuar në mbarë botën.
“Mos ki frikë, askush nuk do të të lëndojë”.
Një tjetër kasetë e realizuar në të njëjtën ditë, por që nuk u nda kurrë me rrjetet botërore, tregoi një skenë më rrëqethëse.
Në të, një ushtar serb u bërtet refugjatëve meshkuj: Ejani, rreshtohuni, një nga një! Hajde! Më shpejt, më shpejt! Shkoni, shkoni, shkoni!
Një dëshmitare që regjistroi frikën e qytetit atë ditë ishte Christina Schmidt, një infermiere me origjinë gjermane, e cila drejtonte ekipin e Srebrenicës nga grupi francez “Mjekët pa Kufij”.
Ajo e dërgoi raportin e saj me radio në zyrën e organizatës në Beograd, e cila ia transmetoi atë shtypit botëror.
“Të gjithë duhet të ndjejnë dhunën në fytyrat e ushtarëve të B.S.A. që i drejtojnë njerëzit si kafshë drejt autobusëve”, shkroi ajo në ditarin e saj në 12 korrik, duke iu referuar Ushtrisë Serbe të Bosnjës.
“Një baba me foshnjën e tij njëvjeçare po vjen tek unë duke qarë, i shoqëruar nga B.S.A.”, vijoi ajo.
“Ai nuk ka askënd që të kujdeset për foshnjën dhe B.S.A e zgjodhi atë për …? Është një skenë e tmerrshme — duhet t’ia heq fëmijën nga krahu … (duke shkruar emrin e tij) dhe duke ndjerë se ai kurrë nuk do ta shohë sërish fëmijën e tij”.
Hurem Suljiç, një marangoz 55-vjeçar invalid, mendoi se serbët do ta lejonin atë në autobusët ku dërgoheshin gratë, fëmijët dhe të moshuarit në një bazë ajrore të Kombeve të Bashkuara në Tuzla, 50 milje larg.
Por kur ai dhe gruaja, vajza, nusja dhe mbesa 7-vjeçare iu afruan autobusëve përmes një korridori të paqeruajtësve holandezë, ai u rrëmbye nga një ushtar serb.
Ai u dërgua në një shtëpi pjesërisht të përfunduar, e mbushur me burra që serbët i kishin nxjerrë nga rreshtat.
Rreth orës 19:00 u shfaq gjenerali Mlladiç.
“Mirëdita, fqinjë”, tha ai përzemërsisht. Burrat kërkuan të dinin pse po mbaheshin. Gjenerali tha se do t’i këmbente ato në një shkëmbim me qeverinë e Bosnjës për ushtarët serbë që ishin kapur.
Burrat u nxorën jashtë, kaluan para paqeruajtësve të Kombeve të Bashkuara dhe u ngarkuan përsëri në autobusë.
Ata shkuan në Bratunac, në kufi me Serbinë.
Atje ata u futën në një fabrikë të rrënuar, me një dysheme dheu.
Mbërritën edhe disa autobusë të tjerë me burra, derisa rreth 400 burra u futën brenda.
Një ushtar serb filloi t’u ndriçonte me elektrik dore fytyrat e tyre.
“Ai ndriçonte me dritën e tij përreth, pastaj zgjidhte një person”, dhe e urdhëronte të dilte jashtë.
Dukej se zgjidhte burrat më të rinj dhe më të fortë.
Ulërima, “një tingull specifik, si tingulli kur ther një kafshë” – erdhi nga jashtë fabrikës, tregon Suljiç.
Ai tha se 40 burra ishin nxjerrë dhe rrahur. Dhjetë të tjerë u hodhën prapa. Në mëngjes, pesë ishin të vdekur.
Atë mëngjes të datës 13, të burgosurit dëgjuan afrimin e automjeteve. Një ushtar serb kërkoi 10 vullnetarë nga grupi. Askush nuk foli, burrat ishin të sigurt se do të detyroheshin të varrosnin trupat e atyre që ishin rrahur për vdekje.
Serbët më pas zgjodhën 10 burra për këtë detyrë. Ata dolën jashtë e u kthyen.
Pastaj filluan sërish rrahjet dhe vrasjet.
Më vonë gjatë ditës, Suljiç dëgjoi se vinin më shumë automjete.
Përsëri erdhi një kërkesë për 10 vullnetarë. Përsëri automjetet u larguan dhe 10 nuk u kthyen.
Herët në mbrëmje gjenerali Mlladiç u shfaq përsëri.
“Ne i bërtitëm. Pse na mban këtu, pse na vret?”, kujtoi Suljiç.
Udhëheqësi serb u përgjigj se iu desh pak kohë për të arritur një marrëveshje për shkëmbimin e të burgosurve, por se ishte rregulluar.
Burrat u nxorën jashtë dhe i ngarkuan në autobusë.
Suljiç pa gjeneralin Mlladiç duke u dhënë urdhër ushtarëve.
Pas errësirës, autobusët u nisën drejt Zvornikut, gjithashtu në kufi me Serbinë.
Pak para Karakajt, autobusët u kthyen majtas dhe ndaluan në një shkollë, ndoshta pranë një qyteti të quajtur Krizeviçi.
Shpejt erdhi një automjet tjetër dhe më shumë burra u futën në palestër. Ata vazhduan të vinin, ndoshta gjithsej 2 mijë e 500.
Rreth mesditës së datës 14, gjenerali Mlladiç erdhi përsëri.
Ai u tha burrave se nuk kishte arritur një marrëveshje me Qeverinë e tyre për t’i shkëmbyer ata me të burgosur serbë.
Ai u largua dhe ushtarët filluan t’i nxjerrin burrat nga gjimnazi në grupe, duke i lidhur sytë ndërsa i nxirrnin jashtë.
Suljiç u nxor jashtë natës. Ai ishte i fundit nga 25 ose 30 burrat që hipën në kamionin e tij.
Kamioni lëvizi ngadalë përgjatë një rruge.
Suljiç tha se kishte ngritur sytë lart dhe kishte parë një fushë të mbushur me trupa. Rreth kthesës, më shumë trupa. Pastaj kamioni ndaloi. Burrat u urdhëruan të dilnin.
Ata u vendosën në rreshta katër krah për krah.
Nga mbrapa ushtarët serbë filluan të gjuajnë.
Burrat ranë mbi trupin e Suljiç, i cili i shpëtoi goditjes.
Ndërsa ishte shtrirë në fushën me bar, poshtë kufomave, vazhduan të vinin kamionë, secili me 25 ose 30 burra të tjerë.
Burrat u nxorën jashtë, u rreshtuan dhe u pushkatuan.
Suljiç tha se i kishte parë të gjitha qartë nën hënën e plotë.
Gjenerali Mlladiç u kthye, qëndroi pranë ndërsa një kamion me njerëz u pushkatuan dhe u largua.
Më shumë grupe burrash u sollën dhe u vranë.
Së fundmi, Suljiç tha se kishte dëgjuar disa serbë duke thënë.
“Gjithçka ka përfunduar, askush nuk ka mbetur”.
Pastaj ai pa makina të rënda duke punuar. Ata kishin shkopinj, vegla, që hapnin varre të mëdhenj.
Kolona e refugjatëve që u larguan nga Potocari në këmbë u shtri nëpër tokën e kontrolluar nga serbët.
I gjuanin si preja në pyll, i zunë pritë, i granatuan dhe i pushkatuan.
Ata u kapën dhe u prenë fytin.
Avdiç, 17-vjeçari, iu bashkua eksodit nga Srebrenica më 11 korrik.
Pas dy netësh ecje, ai tha se ishte dorëzuar së bashku me të paktën 1 mijë të tjerë në grupin e tij.
Ishte afër Kravicës, në rrugën për në Konjevic Polje.
Burrat u ngarkuan në kamionë dhe u dërguan në Bratunac.
Ata e kaluan natën në kamion dhe të nesërmen, kamionët shkuan drejt Zvornikut, një qytet pikërisht përtej kufirit me Serbinë.
Pas Karakajt kamionët ndaluan në një shkollë.
Kur burrat hynë në shkollë, një ushtar serb, duke mbajtur pushkën e tij për tytë dhe duke e tundur atë si një shkop bejsbolli, i goditi me prapanicë.
Një tjetër ushtar serb u tha robërve të lëviznin ngadalë, kështu që ushtari me pushkë mund të godiste të gjithë.
Avdiç u çua në katin e dytë dhe u fut në dhomën e fundit në fund të një korridori.
Tashmë ishte aq plot sa ai mezi mund të qëndronte brenda.
Gjatë ditës, serbët nxirrnin burra nga dhomat, herë dy në një kohë, ndonjëherë pesë ose 10.
Nëse dy burra urdhëroheshin të dilnin nga dhoma, menjëherë pas kësaj do të të dëgjoheshin dy të shtëna; nëse pesë, pesë të shtëna.
“Në atë moment, e dija se ndoshta do të na vrisnin”, tha Avdiç.
Tregimi i tij për atë që pasoi është vërtetuar në detaje nga të mbijetuar të tjerë të intervistuar nga grupet e të drejtave të njeriut.
Atë natë, ushtarët e hodhën atë në një kamion me 100 ose më shumë burra të tjerë.
Më pas nxorën jashtë, pesë në të njëjtën kohë. Pesë të shtëna u dëgjuan. Pesë të tjera dhe më shumë qëlluan. Pastaj ishte radha e Avdiç.
Ai doli dhe pa, nën hënën e plotë, një fushë të mbuluar me trupa të vdekur.
Burrave iu tha të shtriheshin. Me duar të lidhura ai e kishte të vështirë ta bënte këtë.
Teksa po binte, filluan të shtënat. Ai ndjeu një dhimbje të tmerrshme në krahun e djathtë dhe në anën e djathtë të barkut. Ai ishte qëlluar.
Ndërsa ishte shtrirë në terrenin e vrasjes, ai dëgjoi serbët të kontrollonin trupat.
“Pashë një çizme pranë kokës sime.
“Ai shkeli mbi mua. Djaloshi pranë meje ishte plagosur rëndë e po bërtiste. E qëlloi disa herë. Nuk e di se si gurët nuk më goditën fytyrën. Thjesht mbylla sytë. Doja që ai të më vriste. Mendova se do të ishte më mirë ta thërrisja. Por ndryshova mendje”.
Hakija Huseinoviç, një fermer 52-vjeçar dhe baba i katër fëmijëve dhe një vajze 14-vjeçare e cila u vra kur serbët bombarduan fshatin e tyre në 1992, iu bashkua gjithashtu mijëra burrave që u larguan kur ra Srebrenica.
Seksioni i tij i kolonës së gjatë u zu në pritë të nesërmen nga serbët në një kodër të quajtur Bulje.
Dhjetëra burra u vranë dhe u plagosën.
Më pas ata u zunë në pritë pranë Konjevic Polje, ku të paktën 1 mijë burra u vranë ose u plagosën.
Më 13 erdhi gjenerali Mlladiç.
“Ju e dini se nuk është e këndshme të bësh luftë me Serbinë”.
Pastaj një komandant serb i marshoi burrat, në një kolonë rreth një të tretën e një milje të gjatë, drejt Bratunacit.
Në Kravicë, afër fshatit të Huseinoviç, ata u bllokuan në një depo bujqësore.
Pastaj serbët filluan të qëllonin nëpër dritare, me automatikë dhe të gjuanin me granatahedhës.
Ata “po luanin me ne”, tha ai.
Ata gjuanin për një kohë dhe më pas ndalonin.
Të nesërmen në mëngjes, më 14, serbët hynë në depo dhe thanë se kushdo që nuk ishte i plagosur duhet të dilte dhe do të bëhej pjesë e ushtrisë serbe të Bosnjës.
Disa burra dolën jashtë. I hipën në kamionë. Serbët më pas thanë se të plagosurit duhet të dalin jashtë dhe ata do të dërgohen në spital. Disa burra e bënë.
“Kam dëgjuar të shtëna”, tha Huseinoviç.
“Dëgjova të bërtitura. Pastaj ra heshtja. Ata i vranë të gjithë”.
Askush nuk është i sigurt saktësisht se sa njerëz vdiqën në fushat dhe pyjet përreth Srebrenicës.
Analistët e inteligjencës amerikane vlerësojnë se numri është midis 5 mijë dhe 8 mijë.
Fshatrat serbe e dinin për vrasjet
Fakti që mijëra u vranë ishte i qartë në fshatrat serbe që rrethojnë Srebrenicën në bregun perëndimor të lumit Drina.
Njerëzit e intervistuar në ato fshatra këtë javë thanë se dihej mirë se myslimanët mbaheshin robër në shkollat përgjatë shtrirjes 13 milje nga Zvorniku në Sepak, para se të vriteshin.
Bratislav Grubaçiç, kryeredaktor i “VIP Daily News Report” në Beograd, tha se ai ishte në Bratunac dhe Potocari në mes të korrikut.
“Dihej nga të gjithë në Bosnjën Lindore për atë që ndodhi”, tha ai të premten.
Gazetarët e tij thanë se kishte deri në 10 varre masive në zonë, secila me disa qindra trupa.
Ai shtoi se reagimi i publikut ndaj vrasjeve ishte “tronditje, frikë dhe turp”.
Këto ndjenja nuk janë universale.
Një prift pranë Sepakut konfirmoi se shkollat ishin përdorur për të burgosur myslimanë dhe se të burgosurit ishin pushkatuar.
Ai nuk shprehu keqardhje për vrasjet, por i vinte keq për stilin me të cilin ato u kryen.
“Do të vrisja një turk, por nuk do t’i torturoja”, tha prifti.
Kuptimi se diçka e papërshkrueshme po ndodhte u shfaq ngadalë në Washington.
Zyrtarët në nivelet më të larta të administratës së Clinton-it thanë se nuk e kishin parashikuar rënien e Srebrenicës.
Në Departamentin e Shtetit, Pentagon dhe Agjencinë Qendrore të Inteligjencës, konsensusi ishte se serbët e Bosnjës nuk donin të pushtonin qytetin.
As nuk kishte shenja se serbët do të bënin masakër masive.
Zyrtarët amerikanë shqetësoheshin kryesisht për mungesën e ushqimit dhe furnizimeve të refugjatëve të Srebrenicës.
Më 12 korrik, diplomati i lartë amerikan në Beograd i kërkoi Presidentit Millosheviç që të përdorte ndikimin e tij tek serbët e Bosnjës për të shmangur një “katastrofë humanitare”.
Atë ditë, ai gjithashtu i bëri presion Millosheviçit që të ndihmonte vëzhguesit ndërkombëtarë që të kishin akses te burrat që ishin arrestuar.
Pas rënies së Srebrenicës, zyrtarë të lartë thanë se ata e kthyen vëmendjen e tyre drejt krijimit të një politike të re- duke përdorur fuqinë ajrore për të mbrojtur strehët e mbetura të sigurta, veçanërisht Gorazde-n.
Më 13 korrik, ndërsa shtypi raportoi rrëfimet e refugjatëve për vrasjet masive, një satelit spiun amerikan që kalonte mbi Bosnje regjistroi foto të dy fushave në të cilat qindra të burgosur ruheshin nga persona të armatosur.
Një nga këto ishte fusha e gurtë e “gjuetisë së lepurit”, ku u qëllua 17-vjeçari Avdiç.
Por askush nuk e pa atë foto për tre javë.
Në fakt, inteligjenca amerikane mbledh shumë më tepër të dhëna sesa mund të analizojë.
Aleatët perëndimorë u mblodhën në Londër më 21 korrik dhe morën një qëndrim shumë më të ashpër ndaj serbëve të Bosnjës.
Pasi refuzuan ndëshkimin e sulmeve ajrore për tre vjet, evropianët më në fund ranë dakord.
Sulmet e mëtejshme serbe në strehëzat e sigurta do të përballeshin pikërisht me atë lloj përgjigjeje që koloneli Karremans, komandanti holandez në Srebrenicë, kishte kërkuar, por nuk e kishte marrë kurrë.
Më 27 korrik, dy javë pas rrëfimeve të para të publikuara të vrasjeve masive nga të mbijetuarit e rënies së Srebrenicës, një avion spiun U-2 kaloi mbi vendet e masakrës.
Ai film u dërgua në Washington me një fluturim të rregullt ushtarak më 30 korrik.
Atë ditë, John Shattuck, Ndihmës Sekretari i Shtetit për të Drejtat e Njeriut, ishte në Tuzla, duke intervistuar refugjatë të revoltuar dhe të shastisur, mes të tjerëve, Avdiç, adoleshentin dhe Suljic, marangozin invalid.
Raportimi i tij ndihmoi që C.I.A. të kishtë një shtytje.
Një zyrtar i inteligjencës tha se deri më 2 gusht, “nuk na kishin ardhur mjaft informacione që të na lejonte të përparonim”.
Një analist i Task Forcës Ballkanike të C.I.A.-së qëndroi zgjuar gjithë natën, duke parë mijëra imazhe, derisa i krahasoi burrat në fusha me fotografinë përkatëse të varreve të sapo gërmuara.
Fotot u çuan në Shtëpinë e Bardhë më 4 gusht.
“Këtu kishte prova”, tha Shattuck më vonë, për “akte të drejtpërdrejta të gjenocidit”.
Madeleine K. Albright, kryedelegatja amerikane në Kombet e Bashkuara, argumentoi me sukses që ato të bëheshin publike.
Po atë ditë, ushtria kroate, e ndihmuar nga këshillat e gjeneralëve amerikanë në pension, hapi një ofensivë që anoi balancën e fuqisë në Ballkan.
Kroatët ripushtuan rajonin e Krajin-s të Kroacisë, duke u dhënë forcave serbe humbjen e tyre të parë të madhe.
Më 8 gusht, ndërsa serbët po largoheshin nga Kroacia, Albright qëndroi para një sesioni të mbyllur të Këshillit të Sigurimit dhe tregoi historinë e Srebrenicës.
Ajo tha se fotot dhe rrëfimet e dëshmitarëve ishin “provë bindëse se serbët e Bosnjës kishin ekzekutuar sistematikisht njerëz që ishin të pambrojtur” mijëra prej tyre “me përfshirjen e drejtpërdrejtë të zyrtarëve të nivelit të lartë serbë të Bosnjës.”
“Autorët e këtyre mizorive nuk i kanë mbuluar gjurmët e tyre. Dëshmitë fizike të asaj që ata kanë bërë trupat e hedhura në arat e tyre do të dëshmojnë në heshtje”.
Në shtator, gjenerali Mlladiç u përball me Perëndimin duke refuzuar të tërheqë armët e tij të rënda nga Sarajeva.
Këtë herë, avionët luftarakë të NATO-s goditën forcat e tij.
Ato sulme, dhe ofensiva kroate në Krajina, i bindi serbët e Bosnjës të binin dakord për bisedimet e paqes, të cilat hapen këtë javë në Ohajo.
Gjithçka është e qetë tani në Srebrenicë.
Bari është ende i gjelbër, megjithëse i mbuluar me ngrica në mëngjes.
Gjethet bëhen të kuqe dhe kafe. Fshati tashmë është shtëpia e mijëra serbëve të dëbuar nga Krajina.
Artikulli është shkruar nga Stephen Engelberg dhe Tim Weiner me raportim të mëtejshëm nga Raymond Bonner në Bosnje dhe Jane Perlez në Serbi për prestigjozen New York Times në 1995.