Me një pikturë të vitit 1980 nga virtuozi Guri Madhi, ku paraqiten dy shqiptarë mbi kuaj që takohen, media greke Protothema.gr ka dekoruar dhe ilustruar një artikull mbi gjuhën shqipe dhe ngjashmëritë që ka ajo me gjuhën greke.
Në shkrimin e medias greke flitet për raportin e gjuhës shqipe me ilirishten, alfabetin e shqipes , sa fjalë me origjinë shqipe ka në idiomat e Epirit dhe sa fjalë shqipe ka në fjalorin e greqishtes së re? Interpretimi i së vërtetës përmes filtrave preferencial s’ka se si të mungojë, megjithatë drejt kësaj të vërtete ka nisur të shkohet.
Më poshtë artikulli:
Artikujt që kemi shkruar herë pas here që i referohen çështjeve gjuhësore tërheqin interesin e shumë lexuesve. Disa herë në komentet e tyre paraqesin shumë greqishten moderne si e ardhur nga shqipja, ndërsa në të njëjtën kohë lartësojnë alfabetin e “pasur” të shqipes, ndërsa tallen me greqishten “e varfër”.
Por a është e vërtetë gjithçka që shkruajnë komentuesit? A është kaq i madh ndikimi i gjuhës shqipe në greqisht? Me këto çështje do të merremi sot, duke pasur si burim kryesor librin e Konstantinos Ev. Oikonomou, i cili ishte prej vitesh punon si pedagog, asistent profesor dhe profesor i asociuar në Universitetin e Janinës, “NDIKIMI GJUHËSOR SHQIPTAR NË IDIOMAT KONTINENTALE”. Duhet theksuar se K. Economou përdor si burime më shumë se 40 shkrime greke dhe të huaja të cilat i përmend me hollësi në librin e tij.
A ka lidhje shqipja me ilirishten?
Shqipja është një gjuhë indo-evropiane e pavarur. I përket degës satèm të gjuhëve indoevropiane (edhe pse rezerva për këtë ka shprehur A. Hetzer-Z. Finger në veprën e tyre “Lehrbuch der vereintlichten albanischen Schriftsprache”, Hamburg, 1993).
Dikur besohej se shqipja është vazhdim i gjuhës ilire. Megjithatë, kjo pikëpamje sot nuk pranohet gjerësisht, pasi hendeku kohor ndërmjet dëshmive të para gjuhësore të ilirishtes nga lashtësia (toponime, antroponime dhe pak prozegorikë) dhe dëshmive të para të shkruara të shqipes që datojnë në shekullin XV është i madh. Natyrisht, shqiptarët e sotëm e konsiderojnë veten pasardhës të ilirëve të lashtë dhe gjuhën e tyre si një evolucion të ilirishtes së lashtë.
Gjuha shqipe është ndikuar shumë nga të tjerët (latinisht, greqisht, turqisht etj.) gjë që e bën edhe më të vështirë reduktimin e saj në ilirishte. Vazhdim i gjuhës ilire është sot gjuha mesapiane në Italinë e poshtme. Natyrisht, në ndryshim nga shqipja, greqishtja ruan nga nënshtresa gjuhësore parahelenike shumë toponime dhe antroponime, por edhe prozore (emra që tregojnë një grup fytyrash të ngjashme kafshësh ose sendesh, p.sh. njeri, qen, shtëpi).
Ku flitet sot gjuha shqipe dhe si u krijua?
Gjuha shqipe flitet sot në kufijtë gjeografikë të Shqipërisë në pjesën më të madhe të Kosovës dhe nga popullsia shqiptare (rreth 500.000) e të ashtuquajturës Maqedonia e Veriut. Përveç këtyre zonave, nga epoka bizantine e vonë dhe nga koha e pushtimit turk ekzistojnë “ishuj gjuhësorë” shqip në Kalabri ku dialekti shqip flitet nga të ashtuquajturit arbëreshe, në Greqi ku arvanitika është një varietet variantesh i toskërishtes (dialekti i shqipes jugore) dhe në rajone të veçanta të Bullgarisë, Ukrainës dhe Dalmacisë ku fliten idioma shumë të lashta të shqipes (Bucholz-Fiedler, “Albanische Grammatik”, Leipzig 1987).
Gjuha e sotme shqipe ndahet në dy grupe të mëdha dialektoreëgegërishtja në veri dhe toskërisht në jug. Kufiri midis dy dialekteve të shqipes konsiderohet të jetë Lumi i Shkumbinit që përshkon Shqipërinë nga lindja në perëndim. Përveç zonës në veri të Shkumbinit, gegërishtja flitet edhe në rajonin e Kosovës.
Gjuha e sotme zyrtare shqipe u krijua mbi të dhënat gjuhësore të dialektit toskë që për shkak të shtrirjes gjeografike në pjesën jugore të Shqipërisë ndikoi kryesisht në idiomat e Epirit. Bartësit e dialektit toskë hynë në rajonet greke nga shekulli i 14-të dhe krijuan arvanitikën.
Alfabeti i gjuhës shqipe
“Alfabeti” i shqipes u krijua relativisht kohët e fundit, në vitin 1908 në Kongresin e Manastirit. Pra në shqip nuk ka problem drejtshkrimi historik. Në shqip lexohet gjithçka siç shkruhet dhe shkruhet gjithçka siç flitet. Gjuha shqipe përfshin fonema simfonike, 9 prej të cilave janë dhënë në ligatura të personazheve simfonikë.
Sa fjalë shqipe ka në idiomat e Epirit?
Bashkëjetesa dhe kontakti i popullsive shqiptare me epirotët daton në mesin e shekullit të 14-të. Për shkak të kontaktit shekullor midis dy popujve, si greqishtja në gjuhën shqipe ashtu edhe shqipja në idiomat e Epirit ishin të pashmangshme.
Disa presin që fjalët shqipe në idiomat e Epirit të jenë me mijëra. Por nuk është kështu. Në total, K. Oikonomou ka regjistruar 248 shënime përkatëse, nga të cilat 140 (56,45%) kanë kuptim të njëjtë ose të ngjashëm me idiomat shqipe dhe kontinentale ndërsa 108 (43,55%) shfaqen me një kuptim të ri që u jepet këtyre fjalëve që janë të parimit shqip, gjatë përdorimit të tyre nga epirotët.
Regjistrimet me origjinë shqiptare i referohen karakteristikave fizike ose mendore (24 nga 183), jetës bujqësore dhe blegtorale (22/183), emrave të kafshëve (21/183), emrave të bimëve dhe frutave (20/183), termave gjeografikë dhe tokës ( 20/183), veglat dhe profesionet (13/183), veshmbathjet (10/183), sendet ushqimore (8/183), amvisëria (8/183), sëmundjet (7/183), jeta familjare (6/183), peshat dhe masat (2/183), jeta sociale (3/183) ndërsa një hyrje i referohet fenomeneve të motit.
Të bën përshtypje fakti se në qarkun e Janinës janë 90 “huazime” shqiptare, në Thesproti 84, në Konicë 60, në Epirin e Veriut 40 dhe në zonën Himarë-Drimades-Palasë, të cilat K. Economou i konsideron të veçanta, 13 (disa “huazime” ekzistojnë në më shumë se një zonë).
Edhe pse do të pritej që në rajonin e Thesprotisë të kishte më shumë “huazime” shqiptare për shkak të tsamidëve, nuk është kështu. E njëjta gjë mund të vërehet edhe në rajonet e Epirit të Veriut. Kjo është ose për shkak të refuzimit të ndërgjegjshëm të fjalëve shqipe nga leksikografët ose, më e rëndësishmja, mbrojtjes, refuzimit të greqishtfolësve për të adoptuar fjalë shqipe që ishin të ndërgjegjshme jo vetëm për dallimet e tyre racore, por edhe gjuhësore.
Sa fjalë shqipe ka në fjalorin e gjuhës së sotme greke?
“Huazimet” shqipe të gjuhës së përbashkët moderne greke janë minimale. “Rreth dhjetë, ndoshta pak më shumë”, na tha akademiku z. Christoforos Charalampakis se ato ekzistojnë në “Fjalorin utilitar të gjuhës së re greke” (FLNG) të Akademisë së Athinës. Le të shohim fjalët shqipe që gjetëm në fjalorin kryesor të greqishtes dhe disa të tjera:
Vlamis, “kunat, shok” (Fjala robolo, “specie e pishës së egër” shfaqet në HLN pa etimologji. Në FJALORIN E GJUHËS SË GREQISË të botimeve PAPYROS lexojmëëetimol. në një pamje, e pakonfirmuar
Çfarë kuptimi kanë mbiemrat Gekas dhe Latsis?
Fjala gekas kishte një kuptim origjinal në idiomat epiriane “pastërtore”, sepse këtë profesion e bënin kryesisht gegët, d.m.th. banorë të Shqipërisë së Veriut. Ge(c)kas është edhe emri i një zani me origjinë nga Shqipëria e Veriut. Fjala është shqipëgege, banor Shqipërisë së Veriut. Fjala shqipe llac përdoret për ndërtim. Pirsogianitët (nga Pyrsogianni Konitsis i Janinës), ndërtues të famshëm, u quajtën “latsis”. Nga kjo fjalë vjen edhe mbiemri Latsis.
Fatkeqësisht, ka nga ata që, duke parë ngjashmëritë e fjalëve të greqishtes së vjetër me ato shqipe, i etimologjizojnë nga shqipja e vjetër! Por ngjashmëritë e fjalëve shtrihen edhe në gjuhë të tjera. Në mënyrë indikative përmendim shembullin e mëposhtëm. Fjala mall është me origjinë angleze dhe do të thotë “mall”. Është shfaqur për herë të parë në anglisht rreth vitit 1660.
