Nga Mero Baze
Hirësia e tij, Kryepeshkopi Anastas, nuk do të jetë më mes nesh. Për të shpjeguar çfarë ka qenë ai për Kishën Ortodokse në Shqipëri dhe për pjesën tjetër, shumica ateiste e shoqërisë sonë, vlen të sjell disa prej kujtimeve të mia me të.
Kryepeshkopin që (s)e deshëm, por na deshi!
Pranimi i tij në krye të Kishës Ortodokse në Shqipëri në vitin 1991, kur president ishte Ramiz Alia, dhe më pas kurorëzimi i tij si kryepeshkop i Shqipërisë në 1992, kur president ishte Sali Berisha, u shoqërua me një sherretë të gjatë. Edhe pse formalizmi i konfliktit mbaroi me fillimin e punës së tij, tensionet nuk u shuan kurrë sa herë që ishte e nevojshme të nxiteshin.
Megjithatë, as Ramiz Alia dhe as Sali Berisha nuk u investuan plotësisht kundër tij. Arsyeja ishte se diplomacia ndërkombëtare ishte e kënaqur dhe e sigurt me të dhe ua përcolli të dy presidentëve këtë mesazh.
Pas vitit të parë të pushtetit, kur Berisha filloi të kishte probleme me Greqinë në jug të vendit dhe sidomos me thirrjet për autonomi të Vorio Epirit në Dropull nga individë të margjinalizuar, prozhektorët e tij u kthyen mbi Kishën Ortodokse dhe Kryepeshkopin Anastas. Shërbimi Informativ Kombëtar (SHIK) u kthye në një repart taleban në ndjekje të priftërinjve në jug të Shqipërisë dhe çdo lidhjeje të tyre me kryepeshkopin Anastas dhe Greqinë.
Kulmi i këtyre tensioneve ishte dëbimi në verën e vitit 1993 i një prifti grek nga Dropulli, që i çoi tensionet në kulm. Ishte kjo dhe një nga arsyet që në projektin e ri të Kushtetutës së vitit 1994, Sali Berisha vendosi të përfshijë një nen që ndalonte institucionet fetare në Shqipëri të kishin në krye të tyre hierarkë që nuk ishin gjak dhe origjinë shqiptare. Ky ishte një nocion gati racist, me prapavijë të qartë politike kundër Kryepeshkopit Anastas.
Kjo ishte dhe beteja e parë dhe e fundit politike e Shqipërisë me Kryepeshkopin Anastas. E pyeta në atë kohë kryeministrin Aleksandër Meksi në zyrën e tij, gjatë një interviste për referendumin, se sa e mundur ishte heqja e Kryepeshkopit.
Pa një herë nga tavani, për të treguar se zyra e tij përgjohesh, dhe duke ulur zërin më tha:
– Theofan Popa më ka thënë: Kryepeshkopin e merr vetëm Zoti.
-Domethënë kur të vdesë? – i thashë unë me brutalen e të riut pa ndonjë ndjesi fetare.
Tundi kokën. Por e pashë që ishte qartazi në anën e Kryepeshkopit.
Referendumi i vitit 1994, që i ngjante një turme të çoroditur që shkonte pas Sali Berishës, humbi. Socialistët nuk lëviznin nga shtëpia për asnjë miting; vetëm u thoshin të gjithëve se “Sali Berisha do të bëhet mbret.”
Por atëherë për herë të parë pashë që ortodoksët shqiptarë u bënë bashkë në heshtje, pa nxjerrë asnjë fjalë kundër linçimit publik të Kryepeshkopit të tyre dhe i qëndruan në krah.
Ky ishte momenti kur fillova të reflektoj për personalitetin e tij dhe peshën e tij në jetën e vendit tim.
Konflikti im si gazetar me Kryepeshkopin
Në vitin 1995, kur Kisha Ortodokse shpalli shenjt të saj Shën Kozmain, pati reagime në publik. Një pjesë e studiuesve myslimanë ose antigrekë e shpjegonin biografinë e Shën Kozmait si të një greku antishqiptar, ndërsa Kisha e mbështeste si një shenjtor të saj që kishte përhapur ortodoksinë në bashkësitë shqiptare.
Unë, duke qenë gazetar i Zërit të Amerikës, përgatita një raport për këto përplasje, duke përfshirë një zëdhënës të Ministrisë së Kulturës që nuk merrte anë, por kuptohej që do të ishte më i lumtur që Shën Kozmai të mos ishte shenjtor i Kishës.
Reagimi i Kishës ishte joproporcional. Ata kishin dërguar letër deri në Uashington për këtë çështje, por mua nuk ma thanë kurrë.
Disa muaj më vonë, gjatë një darke te shtëpia e shefes së USAID-it në Tiranë, ish-nëndrejtori i Zërit të Amerikës më dha një mesazh miqësor:
-Mos u merr me Kishën Ortodokse, sepse këto gjëra keqkuptohen.
Kolegu im tjetër nga Zëri i Amerikës në Uashington, i cili ishte gjithashtu në atë darkë dhe dukej se e dinte ankesën, shtoi menjëherë:
-Hiç mos u merr me ta. Kushdo në SHBA që të dëgjon, nuk e vë në dyshim atë që bën një kryepeshkop.
Për pak sekonda u rrethova nga disa miq të mi në darkë, që po më thoshin të njëjtën gjë:
-Je në rregull, mos shkruaj më për të.
Në atë moment, humori im i zi shpërtheu dhe thashë:
-Po kur të vdes, nuk duhet ta bëj lajm?
Ra një heshtje e sikletshme, të cilën e prishi sërish kolegu im:
– Bëje pushim atë ditë.
E kuptova se ftesa për darkë në shtëpinë e DeeDee Blane kishte pasur qëllim të më përcillte këtë mesazh në mënyrë miqësore. Dhe kështu vendosa të mos merrem më me Kishën.
Por nami i keq nuk më la rehat.
Ndërkohë, një prift në Elbasan, At Nikoll Marku, kishte vendosur të drejtonte një kishë në Kalanë e qytetit, të pavarur nga Kryepeshkopi Anastas. BBC në gjuhën shqipe përgatiti një raport të hollësishëm mbi këtë ngjarje.
Të nesërmen, Biberaj më pyeti në telefon:
-A ke qenë në Elbasan te kisha e Nikoll Markut?
– Jo, – iu përgjigja.
– A kemi pasur ne ndonjë raport për atë ngjarje?
-Jo, – thashë. – Unë nuk shkruaj për Kishën më, kam dhënë fjalën.
Ai bëri një “hëm” dhe shfryu, por nuk tha gjë tjetër.
Më pas mësova se Thomai, zëdhënësi i Kishës, ishte ankuar sërish në Uashington për raportin e BBC-së, sikur e kisha bërë unë për Zërin e Amerikës.
Raportet e Kishës me gazetarët kritikë ishin një problem më vete dhe shpesh i hapnin Kishës më shumë punë sesa e ndihmonin. Por ajo gënjeshtër, për fat, më shpëtoi përfundimisht nga sherret me Kishën, pasi tani ata kishin gënjyer.
Kryepeshkopi Anastas krijoi Kishen e re Ortodokse të Shqipërisë
Gjithsesi, nuk m’u nda ndjesia e keqe që krijohej nga ideja se isha perceptuar si një kritik i Kishës Ortodokse. Nuk isha i tillë, por në Shqipëri kjo u kthye në një sport popullor.
Të gjithë intelektualët me origjinë myslimane dhe formim ateist ishin armiq të çmendur të Kishës, dhe unë duke qenë se përmbushja disa nga kushtet formalisht isha futur në atë listë. Në parim, kjo kategori merrej 24 orë me Kryepeshkopin Anastas.
Nga ana tjetër, shumë intelektualë ortodoksë merreshin 24 orë me Kryetarin e Komunitetit Mysliman ose me xhamitë arabe në Shqipëri. Ata, në mënyrë të ngjashme, dëshironin të reformonin kundërshtarët.
Kjo modë e shëmtuar e angazhimit politik për të vënë nën kontroll komunitetet fetare është i vetmi strumbullar politik i përçarjes fetare në Shqipëri.
Ajo që dukej qartazi ishte se Kryepeshkopi Anastas gëzonte jo vetëm mbështetjen reale të ortodoksëve në Shqipëri, por ishte edhe personaliteti më i rëndësishëm i botës ortodokse në rajon. Falë tij, miliona euro u grumbulluan si donacione për Kishën Ortodokse, dhe shumica e kishave të shkatërruara u rindërtuan. Ai hapi seminaret e tij në Shqipëri dhe përgatiti gjenerata të reja shërbyesish fetarë, që sot janë familja më e shëndoshë fetare në Shqipëri, me disiplinë dhe angazhim shpirtëror real.
Askush si feja ortodokse në Shqipëri nuk ka mundur të përgatisë kaq shumë njerëz për të shërbyer në institucionet e saj fetare me forcat e veta. Hoxhallarët tanë i shkollojnë në vende të botës arabe me një kulturë myslimane radikale, ndërsa priftërinjtë katolikë normalisht i shkollon Vatikani. Vetëm Kisha Ortodokse ka prodhuar brenda Shqipërisë hierarkinë e saj bazike dhe tani ka një Sinod të plotësuar me personalitete fetare, shumica shqiptarë.
Një takim personal me Kryepeshkopin
Në pranverën e vitit 2018, më ndodhi që të takoja Kryepeshkopin Anastas për një çështje personale. Kisha një problem me kishën e Shënmërisë në fshatin tim. Duke qenë se kisha nisur të jetoja me hallet e fshatit, vendosa të rindërtoja kishën e Shënmërisë, e cila ishte shembur në vitin 1967 pas letrës famëkeqe të Enver Hoxhës drejtuar gjimnazistëve të Durrësit.
Në fakt, nuk kisha asnjë lek, por premtimet e miqve të mi, të cilët e mbajtën të gjithë fjalën, duke marrë përsipër çdo zë të punimeve, e bënë rindërtimin të mundur.
Akoma më e bukur ishte historia e kambanës së zhdukur më 1967. Aliosha, një bashkëfshatar i imi që jeton në Tepelenë, shumë i lidhur me fshatin, mori përsipër të gjente një kambanë dhe madje u ofrua ta blinte me lekët e veta. Pas disa ditësh, më mori në telefon dhe më tha se dikush kishte dorëzuar kambanën e Kishës së Peshtanit në Kishën e Tepelenës. Nuk donte të identifikohej.