Më 24 janar 1997, nisën revoltat popullore kundër qeverisë demokrate dhe presidentit të asaj kohe, Sali Berisha. Gjithçka nisi nga Lushnja dhe më pas deri më 24 korrik i gjithë vendi u mbërthye nga trazirat. Gjithçka ndodhi për shkak të firmave piramidale, të cilat u morën shqiptarëve mbi 1 miliard dollarë.
Revolta qytetare solli dhe fundin e pushtetit të Berishës, i cili si për ironi kërkon edhe sot sërish tym e flakë. Kreu i “Foltores” pretendon se ia ka hedhur paq kësaj katastrofe që mban emrin e tij, por britanikët mendojnë ndryshe.
Firmat piramidale janë pjesë e dosjes së tij të “zezë”. Gazeta “SOT” po tregon disa nga detajet “bombë” që ka Londra, por sigurisht ato janë edhe më të thelluara me fakte dhe prova. Ishte vetë Berisha që përmendi dy shkrime të forta investiguese nga mediat e huaja, të cilat kishin nxjerrë prapaskenat e firmave piramidale dhe rolin e tij në mashtrimin e madh historik që fundosi të gjithë shqiptarët.
Detajet nga dosja për firmat piramidale
Në dokumentet që disponojnë britanikët thuhet se kanë kaluar dy dekada që kur Shqipëria ishte dëshmitare e një gjendje anarkie, që mund të quhet ndryshe dhe një luftë civile. Për shumicën e familjeve shqiptare, që investuan jo vetëm para, por edhe shpresë, në atë që dukej si një ëndërr e madhe kapitaliste që do të kapërcente 45 vjet diktaturë të ashpër komuniste.
Dëshira e tyre e vërtetë për të grumbulluar pasuri dhe për t’u përqafuar përmes ‘kapitalizmit’ çoi në mbi 2000 vdekje dhe një fragmentim politik dhe social që ishte shumë i kushtueshëm për një vend që ngadalë filloi një ekonomi të tregut të lirë. Shumë njerëz u fajësuan për katastrofën ekonomike, por askush nuk u shpall fajtor.ndryshimi i papritur dhe rrënjësor ekonomik në vitin 1992 favorizoi zhvillimin e institucioneve të tregut informal.
Këto institucione të njohura si ‘skemat piramidale’ kishin disa ngjashmëri sipërfaqësore me bankat, ofronin norma të larta interesi dhe u bënë shumë të njohura. Vefa, Gjallica dhe Kamberi u bënë shumë shpejt të suksesshëm. Kushtet ekonomike ishin aq të favorshme sa në vitin 1997 në këtë treg hynë edhe tre kompani të tjera, të cilat për të konkurruar ofruan norma interesi nga 30% deri në 100% në muaj.
Në pak vite këto kompani po rriteshin kërpudha gjithandej dhe për shkak të normave tërheqëse të interesit që ofronin, një pjesë e konsiderueshme e popullsisë shiti gjithçka që zotëronte për të investuar paratë e tyre në atë që ata besonin se ishte një realitet kapitalist. Një shoqëri e pavëmendshme ndaj teorisë së tregut do të kishte përfituar nga një paralajmërim nga qeveria, përgjegjësia solemne e së cilës duhet të ishte të vepronte në interes të qytetarëve të saj, por kjo nuk ndodhi.
Shenjat e para të shqetësimit u shfaqën që në vitin 1996, kur FMN dhe Banka Botërore i dhanë një paralajmërim qeverisë shqiptare në lidhje me këto institucione. Për këtë paralajmërim nuk kanë reaguar as qeveria dhe as opozita. Berisha nuk ia vuri veshin paralajmërimit të institucioneve ndërkombëtare dhe drejtoi një fushatë populiste që i dha 90% të votave. Një shumicë e tillë nuk ishte parë kurrë më parë, dhe nuk është parë që atëherë, në një demokraci pluraliste”, thuhet në dosjen e “non gratës”. Pra Berisha është fajtori kryesor që lejoji vjedhjen e shqiptarëve.
Detajet që fundosin Berishën
Në shumë pak kohë paralajmërimi filloi të dëgjohej në të gjithë vendin dhe rënia e institucioneve informale filloi në janar 1997 kur Sude dhe Gjallica falimentuan. Brenda një jave investitorëve iu mohua qasja në kursimet e tyre, duke demonstruar se qeveria kishte dështuar plotësisht në vlerësimin dhe menaxhimin efektiv të rezultateve të dukshme të një sistemi që për vite me radhë e kishte paraqitur veten si një “mrekulli lirie”.
Në janar të vitit 1997, pasi u zgjuan nga ëndrra kapitaliste dhe iu desh të përballeshin me një realitet jo larg nga një makth, njerëz të të gjitha moshave, përfshirë fëmijë dhe të moshuar, nisën protestën e tyre paqësore në qytetin e Lushnjës, e cila u përhap me shpejtësi në Tiranë. Reagimi i qeverisë ishte i ashpër dhe i palogjikshëm, veçanërisht për një demokraci: ajo nuk i dha popullit të drejtën për të protestuar. Bërja e një proteste paqësore të paligjshme është jo vetëm jodemokratike, por gjithashtu ka rezultuar në një ndryshim thelbësor në qëndrimin e popullatës ndaj qeverisë së saj.
Berisha pajis me armë militantët e tij
Ndërsa në transmetimet publike, qeveria deklaroi se nuk do të përdorej forca; Policia po përdorte metoda të dhunshme për të nënshtruar protestuesit. Për të kundërshtuar më tej protestën, Partia Demokratike u dha municione shumë militantëve të saj, duke rënduar më tej kushtet tashmë të ndezura.
Duke ndaluar të drejtën e protestës, së bashku me përdorimin e dhunës nga forcat e rendit dhe ligjit, qeveria mundi të shpërndajë me shpejtësi protestën në Tiranë. Por kjo nuk ndodhi në Vlorë, në Shqipërinë e Jugut, ku çdo ditë që kalonte situata po tensionohej gjithnjë e më shumë. Studentët e Universitetit Ismail Qemali kanë nisur edhe grevë urie më 27 shkurt. Protesta në Vlorë dukej më e vendosur se në qytetet e tjera.
Përsëri, jo vetëm qeveria e shpalli disidencën të paligjshme, por kur ra nata, nëntë studentë u vranë dhe shumë u plagosën në rrethana që përflitet se ishin iniciuar nga qeveria për të trembur njerëzit nga greva. Megjithëse përfshirja e qeverisë ishte e pamundur të provohej për shkak të mungesës së provave, ky episod çoi në trazira të paprecedentë sociale dhe anarki politike.Vërtet, të kërcënuar dhe të zemëruar për atë që kishte ndodhur, qytetarët e Vlorës u bashkuan me pjesën tjetër të studentëve në një kundërsulm kundër policisë.
Situata u përkeqësua, ndërtesat qeveritare u dogjën dhe disa protestues u drejtuan drejt depove të municioneve. Shqipëria, e cila nuk kishte parë kurrë protesta të dhunshme, edhe gjatë rënies së komunizmit, tani kishte rënë në kaos total. Duke gjetur depot në mënyrë të pazakontë pa asnjë mbrojtje, shumica e njerëzve u armatosën pa mundim. Në vetëm pak ditë, pothuajse të gjithë u tërhoqën nga nevoja e perceptuar për të mbajtur armë. Kjo situatë u përsërit edhe në qytete të tjera kryesore dhe më 2 mars u bë aq e paqëndrueshme sa u shpall gjendja e jashtëzakonshme.
Në baza ditore, depot e pambrojtura po vandalizoheshin, ndërkohë që numri i viktimave kryesisht aksidentale dhe jo të qëllimshme ishte në rritje. Adoleshentët e armatosur po eksperimentonin me lodrat e tyre të reja të ngjashme me kallashnikovin, plumbat e të cilave do të depërtonin papritur në qetësinë e familjeve që darkonin apo flinin në shtëpitë e tyre. Washington Post madje publikoi një foto të njerëzve duke luajtur në tarracën e ndërtesës në pishinë me armë. Nuk është për t’u habitur që pasardhësit e këtyre rrethanave kaotike ishin grupe të armatosura guerile. Të torturuar nga situata ekonomike, politike dhe sociale, duke u ndjerë në të njëjtën kohë të fuqizuar nga posedimi i municioneve të rrezikshme, këto grupe nisën marshimin drejt kryeqytetit duke kërkuar dorëheqjen e Sali Berishës.
Marrja me forcë e pushtetit nga Berisha
Ndërkohë, Sali Berisha arriti të fitojë me shumicë dërrmuese zgjedhjet presidenciale të 3 marsit, pavarësisht se opozita bojkotoi zgjedhjet në shenjë proteste. Etja për drejtësi dhe demokraci të vërtetë vetëm sa i përkeqësoi protestat që po bëheshin gjithnjë e më të dhunshme. Mbrëmjet e jetuara në këtë marsh të mallkuar do të mbahen mend gjithmonë si ‘netët e plumbit’, pasi kallashnikovët po boshatiseshin pa vetëdije në të gjithë vendin. Kërkimi pacifist për drejtësi ishte shndërruar në një luftë anarkike. Njerëzit kishin humbur pronat dhe paratë e tyre, por tani kishin frikë nga diçka tjetër: humbjen e jetëve./Elmas Bogdani