Tabloja “Gratë suljote” (1827), është një pikturë romantikut të Ary Scheffer (1795–1858), që përshkruan sakrifikimin e grave suljote. Vepra është vaj në pëlhurë, dhe ndodhet në Musée du Louvre, Paris, Francë.
Me interes është kapitulli që shkroi për masakrën e Soliotëve, François Pouqueville (4 nëntor 1770 – 20 dhjetor 1838) diplomat, shkrimtar, eksplorues, mjek dhe historian francez dhe anëtar i Institut de France. Ai shkori për masakrën e Ali Pashës ndaj suliotëve më 1804 dhe botoi në librin e tij “Historia e rigjenerimit të Greqisë” (1824), vepër e cila frymëzoi dramaturgun Népomucène Lemercier të shkruante “Martirët e Soulit ose Epiri modern” një tragjedi në pesë akte (Paris, 1825).
Shkrimet e Pouqueville mbi fyerjet e shkaktuara mbi banorët e Pargës kur qyteti u braktis nga britanikët për mizorinë e Ali Pashës më 1818 frymëzoi gjithashtu një pikturë të madhe nga piktori romantik italian. Francesco Hayez (1791-1882).
Ekuivalenti i “Gratë suljote” në pikturën e Ary Scheffer dhe dramës “Martirët e Soulit ose Epiri modern” të Népomucène Lemercier, është “Vallja e Zallongut” ajo që shpirti krijues i popullit e përjetësoi. Siç e përshkruan kaq fuqishëm edhe kënga-valle
Vallja e Zallongut në gjuhën Shqip
Lamtumirë, o Sul, i shkretë,
se po ndahemi per jetë.
Lamtumirë, o Sul i shkretë,
se na do t’ikim për jetë.
Ne po vdesim për liri,
se nuk duam skllavëri.
Lamtumirë, ju male e fusha,
na e punoi Pilo Gusha,
I pabesi faqezi,
s’pati turp, as perëndi.
Lamtumirë, o fusha e male,
ne vdesim pa frikë fare.
Jemi bila shqipëtare,
vdesim duke hedhur valle.
Lamtumirë, o Sul i shkretë,
lamtumir’ për gjithë jetë.
Elegjia legjendare “Vaji i Zallogut”që e shndërroi sakrificën e grave suljote dhe hymnizoi heroizmin suliot në një kryevepër që mbetet zë i fuqishëm që thërret nga thellësia e kohës, lidhet me ngjarjen e historisë suliote dhe bëhet fjalë për vrasjen masive të grave nga Suli dhe fëmijëve të tyre gjatë Luftrat Suliote në vitin 1803, në afërsi të fshatit Zallong, në Epir. Emri lidhet edhe me një valleje të kënduar popullore qe ka lidhje me këtë ngjarje.
Historia tregon se gjatë luftrave Suliote në dhjetor të vitit 1803, Suliotët filluan evakuimin e rajonit Sul pas disfatës së tyre nga ushtarët e Ali Pasha Tepelenës. Gjatë evakuimit, një grup i vogël të grave Suliote dhe fëmijëve së tyre u bllokuan nga trupat e Aliut në malet e Zallongut në Epir. Për të shmangur kapjen, gratë hodhën fëmijët e tyre dhe pastaj veten e tyre nga një shkëmb të madhe, kryerjen e vetëvrasjes. Sipas legjendës, ata u hodh poshtë greminës njëri pas tjetrit duke kënduar dhe vallëzuar. Incidenti shpejt u bë i njohur në të gjithë Evropën. Në Sallonin e Parisit të vitit 1827, artisti francez Ary Scheffer ekspozuar dy piktura romantike, një prej të cilave u quajt Les Femme Souliotes (“Gratë Suliote”). Sot, një monument në faqen e malit Zallong përkujton sakrificën e tyre.
Ndjeshmëria humane dhe reagimi i artistëve, e bënë këtë episod të atyre zhvillimeve historike në një ikonë. Dhe më shumë se kronikanët e kohës, shkrimtarët dhe ata që e përjetuan thellë këtë ngjarje, ishte arti ai që e shndërroi këtë në një legjendë dhe i’a dha botës përmes forcës krijuese si një dëshmim i fuqishëm dhe si një zë qiellor kushtron përmes krijimit për të pavdekësuar një histori, për të lartësuar një sakrificë.
Përgatiti: Albert Vataj