Bulevardi “Stalin” dhe “Hotel Dajti” dy nga vendet ku të rinjtë njiheshin. Bulevardi Stalin ishte rruga me shtrirje nga Materniteti i Ri deri në Universitetin e Tiranës. Rrëfime për njohjet e viteve ’40-’50
Raimonda Shundi Dervishi
“Ti që më vrave mu, t’vraft i modhi i zot, o mos mboj noze, jom ashiku jot.” ASHIKU ose i dashuri, figura të cilën e gjen kudo në këngët tiranase mbi dashurinë. Është figura e princit tonë kaltërosh, e dashurisë perfekte, me të cilën vajzat e ëmbla qytetare rriteshin. Edhe Noli na sjell një poezi spikatëse për temën. “Plak topall dhe ashik”, version të cilin ne kemi mundur ta shohim vetëm pas viteve ‘90.
Kjo poezi e ndaluar dhe e pabotuar për kohën, na çon në labirinthet sentimentale të poetit diplomat që sistemi i shkuar na e privoi ta shijonim. Te vargjet e Nolit shohim sfilitjen njerëzore nga dashuria e refuzuar, duke na e sjellë ashikun në një moshë të thyer. Të gjithë kanë të drejtë të jenë ashik, pa përjashtim moshe; Një memorial me humorin tipik tiranas na kthen pas në kohë (poezia “Plak topall dhe ashik”).Vetë rrëfimet, mrekullinë e kanë të fshehur te goja e rrëfimtarit. Në momentin që ai hap pas hapi nis të zbulojë kohën, rrethanat, që përshkruan bukur personazhet, stilistikon veshjen, atmosferën, konfliktet…, t’i që po e ndjek futesh tashmë në kurthin e magjepsur të historisë.
Kjo është edhe struktura që shkrues të shumtë ndjekin kur sjellin në jetë një vepër të re, cilësia e së cilës varet nga mënyra e rrëfimit të ngjarjes. Por kur tregimi na vjen nga një grua 90-vjeçare, e cila ka parë dhe sidomos përjetuar disa etapa jetësore transformimesh, ty të ndriçohet ajo pjesë që nuk e dije se ekzistonte tek ti. Rrëfimtari identifikohet në shumë personazhe dhe papritur bëhet kaq i afërt, sa fillon të ndihesh si një fëmijë i mrekulluar nga dëbora e parë. Është personifikimi i gjyshërve tanë që na flasin për ç’ka ishim ne dikur, por edhe i asaj që kanë qenë prindërit apo edhe ata vetë. Ndërkohë ti mpreh fantazinë, përfshihesh në makinën e kohës duke jetuar magjishëm produktin e asaj kinemaje të çmuar.
Kjo atmosferë vjen nga biseda e veçantë me nënë Nekijen. Ka shumë dëshirë të flasë dhe komentojë vitet e saj të rinisë. Ajo ka jetuar në një tjetër Tiranë. Raportet me njerëzit ishin shumë herë më ndryshe nga këto që ne jetojmë sot. Në fund të fundit jemi vetëm 70 vjet më vonë, e jo 700… Por ne na tingëllon shumë më shumë se aq. Zhvillimet galopante që i prekim çdo ditë na bëjnë të largohemi me shpejtësi të pakapshme nga historitë tona të shkuara që ne nuk i njihnim. Por ajo e shkuar ka bërë që prindërit apo gjyshërit tanë, të jenë ky produkt që kemi sot. Janë kështu, se patën atë të shkuar. Ndërsa, për të ardhmen tonë, janë të tjerë që do na komentojnë. Gjithmonë ka kohë të krahasohemi me ç’kemi qenë. Dhe… ja tek e kemi mundësinë.
Tirana e viteve ‘30-‘60:“Bulevardi Stalin” dhe “Hotel Dajti”; dy nga vendet ku të rinjtë njiheshin
Bulevardi Stalin ishte rruga me shtrirje nga Materniteti i Ri deri në Universitetin e Tiranës. U quajt Bulevardi Stalin pasi mori jetë nga busti i Stalinit në vend të Skenderbeut që ne kemi sot. Dikur ky ishte vendi më i rëndësishëm për njohjet, takimet, apo edhe vrojtimet nga larg. Ishte sfilita më e dëshiruar nga të gjithë, sidomos për të rinjtë. Ishte ky ritual që bëri të martoheshin shumë e shumë Tiranas, ndaj kjo traditë kaloi deri në vitet ‘90. Pothuajse të gjithë të atij brezi u njohën nga kjo rrugë, ndaj është shumë i dashur për banorët e tij tradicionalistë. Takimet dashurore në ato vite, ishin shumë të limituara dhe të koklavitura për të rinjtë.
Të dashuroje dhe ta njihje vetë jaranin ishte pak e vështirë. Vajzat e Tiranës ishin modeli i thjeshtësisë, edukatës, respektit, përkushtimit dhe kjo nuk është e rastësishme. Familjet e mëdha dhe të rrethuara nga rregullat e pathëna transmetuan rigorozisht të gjithë vlerat e realitetit të vështirë. Rrallë dhe shumë rrallë kishte vajza që nuk ishin në rrugën që familjet shtruan deri në ato vite. Por, ishin edhe ato vajza të cilat gjenin hapësirat e duhura për të qenë paksa vetvetja jashtë tutelës së familjes së tyre.
Në ato vite komuniteti bashkëpunonte shumë sëbashku. Hallet qaheshin, gjithkush e ndihmonte komshiun me çfarë mundej. Por si ndihmoheshe, vëzhgoheshe apo komentoheshe? Vajzat dhe djemtë kryesisht ndihmoheshin nga familjarët e tyre për të zgjedhur njeriun ideal. Madje edhe kur rastiste që çifti të njihej vetë, “dorën“ për fejesë ia kërkonte familjarëve dhe miqve të vjetër. Pak vajza ishin të lira në erosin e tyre. Edhe ato pak, përçmoheshin nga banorët dhe dënoheshin me izolim. Nëse fati i komplikonte edhe me shtatzëni jashtë-martesore, fëmija që lidhte i besohej jetimores (befotref) në qytetet e tjera të vendit. “Mos e thuj eeeee,” – kështu niste nën zë diskutimi për vajzën e filanit, se si “mrom iku nga puna se i erdh jarani me Xhip dhe e muar”.
Fqinjë që ktheheshin në spektatorë kur ishin pak të përfshirë emocionalisht. Fanatizmi bënte që të rinjtë të lidheshin me njohje familjare (shkesë). Ndaj në ato pak raste që e zgjidhnin vetë njëri-tjetrin, duhej ta paguanin me fshehtësi. Për të shijuar paksa nga pasioni i moshës, u nevojitej një aventurë e vërtetë deri sa të realizonin minutat qiellore me ashikun (të dashurin). Letrat, kartolinat, apo “pazaret” e krijuara posaçërisht ishin mundësia e vetme për tu vërtitur qorrazi me ashikun në rrugicat fanatike të Tiranës. Kjo prodhonte si përfundim një luftë të fortë emocionale, të mbushur me vendosje për sakrificë.
Letër e vitit 1953
Po citoj një letër dashurie të atyre viteve, shkruar në 19 dhjetor të vitit 1953: “Me të thanë të vërtetën guximi më ka munguar deri më sot t’ju shpreh atë ç’ka do të mësoni më poshtë. Që natën e mbrëmjes në “Dajti“ duke dancu me ju Rrumbo allegro dhe valcerin magjik, ju u rrënjosët thellë në zemrën time, prej së cilës s’keni për të dalë kurrë. Unë ju dashurova, ju dashuroj dhe do t’ju dashuroj deri në varr. Dashuria ime asht e sinqertë kundrejt asaj që ushqeni dhe ju për mua. Kam bindje se në këto dy radhë duhet të gjeni realitetin që unë kam shkrujt pa ilustrime e fantazina, të cilën ta largojnë nga tema. Besoj se kjo letër do të ngeli sekret në zemrën tande dhe jam i sigurt se nuk do të vonoheni në përgjigje, mbasi unë pres çdo sekondë. Ndoshta do të shani me nervozitet guximin tim të shfrenuar, por mendoni gjithmonë se ju dashuroj”.
Shumë nga lexuesit patjetër që do ta gjejnë veten në historinë personale që kjo nënë na e solli si fotografi kujtimi, por edhe nga letra e dashurisë që publikova më sipër. Shumë të rinjve jeta u ofroi mjaltin e ëmbël, ndërsa disa të tjerë, helmin e dhimbjes. Të gjitha janë çështje fati. Gjithsesi kjo bisedë doja të sillej në vëmendjen tuaj për të na rrëfyer të gjithëve ne që nuk e jetuam atë Tiranë; të mundemi ta prekim nga sytë dhe zemrat e gjysheve tona të çmuara. Ndoshta kështu, do të duam më bukur sot. Ishte koha kur Tirana punën e siguronte kryesisht nga bizneset private. Diku këpucëtarë, diku samarxhinj, diku bakërxhinj, rrobaqepës, berberë, furrxhinj…, zanati pra ishte e vetmja mundësi jetese. Një këpucëtore e re private diku pranë pazarit sapo u hap. Njerëzit shkuan nga kureshtja se si ishin këpucët e reja që bëheshin.
Kështu niste një klientelë e re – vajza të reja që donin këpucë të veçanta – po kështu nisnin edhe njohjet e reja. Këpucëtorja ishte edhe takimi i nënë Nekijes tonë me djaloshin që kishte dyqanin ku u njohën. E teksa merrte masat e këmbës së zonjushës, u krye kështu edhe takimi i tyre i parë. Në ato kohë nuk të lënin të dilje vetëm (“kishte raste të shumta që unë isha me çarçaf; atë ditë nuk e kisha vënë”), gjithmonë shoqëroheshe nga prindërit. Zotëria më mori adresën e shtëpisë dhe mi dërgoi me punëtorët e tij, tamam në kohën kur ia kërkova. Unë i kisha thënë se do t’i vishja që nesër. ”Ku do shkosh?”- më pyeti. I thash në Bulevardin Stalin.
“Do bëj një xhiro përpara Maternitetit.” Të nesërmen i vesha dhe dola. Por edhe ai kishte dalë atje për xhiro dhe më priste të kaloja. Më salutoi. Kur dola, nuk isha vetëm si gjithmonë, por me nusen e xhaxhait tim. Më pa këpucët dhe qeshi. Nuk kaluan më shumë se tre ditë pas atij momenti, kur ai gjeti disa miq Tiranas të vjetër dhe i dërgoi krushqi për të më kërkuar për t’u martuar. Dhe u martuam”. Prej kësaj martese lindën një djalë dhe një vajzë. Nënë Nekija thotë se asnjëra nga shoqet e fëmijërisë nuk jeton më.
Ajo ka mundësinë e komunikimit me ne për të na rrëfyer shumë më shumë se të gjitha kronikat e rrëfyera këtu. Rinia e tyre në raport më tonën ka një ndryshim të dukshëm. Por ajo që s’ka vend për dyshim është se nëna 90 vjeçare na demostron me fakte , se megjithëse gruaja e atyre viteve kishte shumë pak të drejta, ajo ia doli të rrisë, të edukojë dhe të transmetojë tek fëmijët e nipërit vlerat e saj të familjes. Sot nënë Nekija e ndan kohën me njerëzit, lulet e oborrit, me fëmijët, nëpër pazare. Zilja e zgjon çdo ditë në orën 06:00. Kurse elektriku që mban te koka e shtratit, e ndihmon ta shohë atë, që më pas të ndjekë ritmin e çdo-ditshëm, posi një orë zvicerane. Në atë shtëpi ka shumë femra. Rregullat i vendos gruaja.