Kinostudio për emra të njohur të kinemasë shqiptare ishte një institucion dhe shkollë. Shkrimtari dhe publicisti Vangjush Saro thotë se kërkesa për ndalimin e filmave të Kinostudios është e një përpjekje e mjerë. Në intervistën për gazetën “SOT” shkrimtari thotë se arti dhe letërsia janë mbi çdo kohë dhe parlament. Sipas tij, debati për filmat shqiptarë është i hershëm dhe ka filluar që në vitet e para të pluralizmit, një diskutim shprehet ai që po rraskapit shoqërinë shqiptare. Për shkrimtarin Vangjush Saro, herë pas here kjo “luftë” bëhet e zhurmshme dhe tashmë kemi dhe një draft që ai e quan të turpshëm. Shkrimtari thotë se për vlerat e filmave artistikë të realizuar para viteve ‘90 duhet të shprehen ekspertët e artit e të qytetarisë, sipas tij në asnjë vend demokratik nuk ka ndodhur që të sulmohen kaq egërsisht letërsia dhe arti.
-“Filmat e prodhuar nga ish-Kinostudio Shqipëria e Re duhet të ndalohen me ligj si pjesë e propagandës komuniste”; kjo kërkesë është pjesë e nismës së depozituar në Kuvend nga një grup deputetësh demokratë, në kuadër të dekomunistizimit. Ju jeni autor i kinokomedisë “Shkëlqim i përkohshëm”, keni shkruar gjithashtu skenarë për filma dokumentarë e vizatimorë, kritikë letrare, si dhe publicistikë. Si e shikoni këtë propozim?
Debat është i hershëm; ka filluar që në vitet e para të pluralizmit. Lufta. Paqja. Artet. Përndjekja. Varfëria. Të vërtetat dhe të shtuarat… Një diskutim që po e rraskapit shoqërinë shqiptare. Disa vërsulen mbi këto tema si të marrë, duke kujtuar vetëm pamjet e errëta të kohës, duke vjellë pareshtur vrer e urrejtje. (Madje, jo vetëm për një periudhë të caktuar, por për të gjitha kohët e për krejt trashëgiminë.) Herë pas here, kjo “luftë” bëhet më e zhurmshme; tash kemi edhe një draft të turpshëm.
Sigurisht, është një tjetër përpjekje e mjerë, që do të dështojë. Arti dhe letërsia janë mbi çdo kohë e parlament. Siç mund ta kini konstatuar, shumë ekspertë të fushës, shkrimtarë, kritikë të njohur, në Shqipëri, Kosovë e Diasporë, janë shprehur kategorikisht kundër, duke e cilësuar këtë një akt naziskin. Nga ana tjetër, qytetarët po ashtu kanë dhënë pëlqimin ose mospëlqimin e tyre për këto krijime, duke vlerësuar veprat më të mira – shikueshmëria është gjithashtu mbi çdo draft e ligj, si dhe duke braktisur veprat e dobëta e të zhytura në mediokritet e paragjykime. Pikërisht, ka shumë filma që mbartin edhe teprime ideologjike, edhe dobësi artistike; por nuk besoj se i ndjek më spektatori, ato kanë rënë vetiu. Sidoqoftë, edhe demokraci edhe censurë, sikur nuk shkon…
-Në muajin korrik u festua dhe 70-vjetori i Kinostudios. Për ju rëndësia e saj në kinematografinë shqiptare dhe çfarë humbi pas ‘90 me mosfunksionimin e saj si dikur për filmat?
Ishte institucion, shkollë, përvojë. Por duke hyrë në një rend tjetër, vendi do të ndjekë modelet që dikton ekonomia e tregut. Kjo vlen edhe për artet dhe filmin. Mbase do të ishte më mirë që shteti të mbante një pjesë të përgjegjësive e të institucioneve, si Kinostudio (natyrisht jo krejt gjigandin e dikurshëm). Por tani kjo punë kështu shkoi. Megjithatë, nuk jemi të humbur; kineastët e rinj – Gjergj Xhuvani, Artan Minarolli, Bujar Alimani, Pluton Vasi, Fatmir Koçi, Edmond Budina, Iris Elezi, Besnik Bisha, etj, pavarësisht vështirësive, por duke qenë krejtësisht të lirë dhe duke e zgjeruar bashkëpunimin me kolegë të huaj, kanë përcjellë në publik filma të mirë, janë duke konkurruar edhe në festivalet e njohura në botë. Sigurisht, një vend me potencial ekonomik e njerëzor modest, do të pozojë më të mirën, por aq sa ajo mund të jetë. Shteti, institucionet, bizneset duhet të ndihmojnë më shumë dhe në mënyrë konkrete që ky art të mbahet gjallë dhe të shpalosë vlerat më të mira të vendit.
– Gjatë këtyre ditëve ka pasur dhe regjisorë e aktorë që janë shprehur se nëse ndalon filmat, fshin dhe aktorët, regjisorët, muzikën, etj. Ata janë shprehur se në këtë debat duhet të jenë njerëz profesionistë dhe jo të tjerë, që nuk e dinë sipas tyre kinematografinë shqiptare. Ju çfarë mund të na thoni?
Për vlerat e filmave artistikë të realizuar para viteve ‘90 duhet të vendojnë ekspertët e artit e të qytetarisë, kjo s’është punë mërish e hakmarrjesh; në asnjë vend demokratik nuk ka ndodhur që të sulmohen kaq egërsisht letërsia dhe arti. Ndërkaq, edhe me sy të lirë mund të konstatohet që një pjesë e asaj prodhimtarie është përtej ‘kritereve’ të dekomunistizimit. Disa filma me temë historike: “Nëntori i dytë”, “Mësonjëtorja”, “Udha e shkronjave”, etj; filma me temë shoqërore: “Duaje emrin tënd”, “Apasionata”, “Dhe vjen një ditë”, “Në shtëpinë tone”, “Unë e dua Erën”, “Flutura në kabinën time”, “Jeta në duart e tjetrit”, etj; një sërë komedi: “Kapedani”, “Zëvendësi i grave”, “Tela për violinë”, “Zonja nga qyteti”, “Përrallë nga e kaluara”, “Shkëlqim i përkohshëm”, këto dhe filma të tjerë nuk kanë asnjë lidhje me çfarë pretendon ai draft. Tani, ligjebërësit duhet të qetësohen e të shikojnë problemet e tjera të rënda që po kalojmë. Vendi duhet të përballet me shtrenjtimin e gjithçkaje, sikurse kudo në botë. Vendi është pa opozitë, opozita është qesharake; ky draft e bën atë edhe më qesharake. Qytetarët shqiptarë e njohin mirë këtë situatë, kërkojnë tjetër gjë; lipset ta kuptojë edhe politika.
– Artistë të ndryshëm shprehen se kujdes dhe vëmendje duhet dhe për restaurimin e filmave shqiptarë që kanë probleme, prodhime para viteve ‘90 në vendin tonë. Kjo bëhet me vështirësi, për shkak të buxheteve të pakta. Sipas jush, çfarë duhet të bëjë Ministria e Kulturës që ka dhe arkivin e filmit?
Po, është një proces që pasuron vlerat. Mendoj se deri tani janë përzgjedhur për t’u restauruar filma që i shkojnë çdo kohe, si “Nëntori i dytë”, etj. Kjo gjë duhet bërë edhe për dokumentarin e vizatimorin. Gjithnjë duke përzgjedhur. Shteti i ka mundësitë të shtojë fondet për punë e vepra që i mbeten pasurisë kulturore e shpirtërore të vendit edhe më tej. Duhet të kuptojmë se lëvizjet e dyshimta për të cilat po flasim edhe në këtë intervistë, kanë hedhur një vello mjegulle mbi krejt trashëgiminë; kjo është alarmante, duhet ndaluar.
– Shkrimtar dhe publicist, botimi juaj më i fundit është “Shqipëria në dy kohë”, një përballje epokash dhe rregullash, karakteresh. Çfarë keni dashur që t’i përcillni lexuesit përmes tij dhe kur e nisët këtë libër?
Me esenë “Shqipëria në dy kohë”, punë e disa viteve, përpiqem të sjell ndihmesë pikërisht në këtë ballafaqim që shoqëria shqiptare po e mbiluan gjer në tepri. (Disa nga pistat ku po përplasen njerëzit e politika, janë shpjeguar edhe më lart, kur folëm për filmin.) Thelbi i librit është që të mos luajmë me trashëgiminë tonë, se po tallet bota me ne. Libri i përqas dy kohët (në fakt të gjitha kohët) jo për të gjeneruar edhe më tej antagonizëm e mëri, por për të shënuar ndonjë të vërtetë nga ato që shumëkush përpiqet t’i mbulojë, si dhe për të ikur nga ekstremizmi dhe balta ideologjike, aq e shtuar këto kohë në trevat mbarëshqiptare. Mendoj, këtë e shpërfaq edhe libri, që nuk duhet të kemi frikë nga të vërtetat dhe nuk duhet t’i manipulojmë ato; cilat do qofshin. Por… shkuan 45 vjet me ata të luftës, me një rend që (pavarësisht arritjeve) u shemb pikërisht sepse dështoi në disa aspekte; me sa duket, do të shkojnë po kaq edhe më ‘antikomunizëm’. Veç një gjë është e qartë: ngecja në këto terma nuk e shpëton dot vendin nga prapambetja dhe deliret, nuk ndihmon përparimin. Nuk ia dalim dot nga një ‘45’ te tjetra…
– Me vlerësime jeni në fabulat tuaja. Grotesku, qasja lirike dhe prirja për ta grishur lexuesin në meditim, mund të themi se janë disa veçori të tyre. Çfarë mund të shtoni për këtë pjesë të krijimtarisë suaj, si i vjen ajo lexuesit?
Ndjehem mirë që librat me fabula kanë gjetur lexuesin. Por mund të them të njëjtën gjë për romanet “Kurora e Ballkanit” dhe “Misioni” që kanë një ecuri të mirë në Amazon dhe në librari. Dhe meqë më lart përmendët kinokomedinë time: vetëm në një nga platformat ku ajo shfaqet, ka (gjer më tash) 380 mijë shikime. S’është nevoja për koment, besoj. Megjithatë, mbase fabula, me magjinë e saj, me gjetjet dhe elementet lirike, peshon më shumë në krijimtarinë time. Së shpejti botohet në SHBA libri im me fabula “Where to?” (“Për ku?) që do të jetë një kurorëzim i përpjekjeve në këtë zhanër. Dua të shtoj që kjo krijimtari është vlerësuar nga një sërë kritikë letrarë, shkrimtarë e pedagogë universitetesh. Pikërisht tregu (shitjet, shikueshmëria) dhe mendimi letrar janë e vërteta për çdo krijimtari.
-Pse dikur jeni shprehur në një intervistë se letërsia është lënë në harresë nga institucionet, mbështetja ndaj shkrimtarëve shkon sipas tarafeve?
Letërsia dhe arti (siç fola më lart) vlerësohen më së pari nga lexuesit e publiku, po ashtu nga tregu. Institucionet kanë për detyrë të krijojnë hapësirë për krijimtarinë e mirë dhe që i bën nder kulturës kombëtare. Këtu ka qasje që duhen vlerësuar, si disa projekte të Ministrisë së Kulturës. Por si kudo, shpesh diktojnë tarafet, njohja, ndërhyrjet. Që të mos zgjatem: disa shoqata botuesish bëjnë presion që të nderohen me çmime klientët e tyre dhe ia dalin; ka pasur raste që ka fituar (nga Qendra Kombëtare e Filmit) ndonjë projekt që nuk ka ndritur dot, e filmi në fjalë nuk ka risjellë në arkën e shtetit kokrrën e lekut; ose i jepet titulli “Mjeshtër i Madh” një këngëtari dasmash dhe mbeten në hije të tjerë artistë me emër, me krijimtari të spikatur brenda dhe jashtë vendit. Një rol më ekulibrues në këtë histori mund të luajnë edhe mediat, duke u bërë vend vlerave e duke mos e afruar artin komercial dhe grafomaninët. Por kjo do të thotë… gjithashtu një gazetari sa më profesionale. /Nga Julia Vrapi