Escalante, një stacion elektrik me qymyr, në veri të maleve Zuñi të New Mexico, është krijuar për të prodhuar rreth 250 MW energji elektrike. Megjithatë, që nga gushti, nuk ka prodhuar asgjë. Dhe nuk do të prodhojë më kurrë.
Rënia ekonomike e shkaktuar nga pandemia Covid-19, goditi kërkesën për energji elektrike në të gjithë botën; gjeneratorë të parinovueshëm të të gjitha llojeve ulën prodhimin e tyre. Por në shumë vende, pronarët e impianteve me qymyr, shkuan më larg. Britania mbylli një të tretën e kapacitetit të mbetur gjenerues të qymyrit, në gjysmën e parë të vitit.
Në qershor, Spanja mbylli shtatë stacione me qymyr, nga A Coruña në Kordoba, duke përgjysmuar kapacitetin e qymyrit në vend. Edhe në Indi, qymyri gjeneron gati tre të katërtat e të gjithë energjisë elektrike: 300 MW energji indiane me qymyr u hoq nga qarkullimi në gjysmën e parë të vitit, sipas organizatës jofitimprurëse Global Energy Monitor, dhe nuk u ndërtuan impiante të reja qymyri.
Konsumi i qymyrit ka qenë në një spirale rënëse prej vitesh. Por aftësia për ta djegur vazhdoi të rritet, duke të bërë të mendosh se gjërat mund të ndryshojnë. Tani aftësia e botës për të gjeneruar energji elektrike nga qymyri, ka filluar gjithashtu të ulet (shih grafikun 1). Ky është një moment historik i rëndësishëm në luftën kundër ndryshimit të klimës.
Që bota të arrijë të përmbushë objektivat e përcaktuara pesë vjet më parë në takimin e nivelit të lartë për klimën në Paris, kjo pikë e rëndësishme duhet të venitet shpejt, duke shkuar drejt synimeve më ambicioze: rënia e qymyrit duhet të bëhet e shpejtë dhe e përhershme.
Prodhimi me qymyr zakonisht lëshon një të tretën e një ton dioksid karboni për çdo megavat orë të energjisë elektrike të prodhuar, sa dyfishi i emetimeve nga një impiant me gaz natyror. Dhe megjithëse qymyri përdoret drejtpërdrejt në disa procese industriale, siç është prodhimi i çelikut, dy të tretat e lëndëve digjen për të gjeneruar energji elektrike – një rol që shumë teknologji të tjera mund ta realizojnë më pastër dhe, madje, edhe më lirë.
Kështu, eliminimi i prodhimit të energjisë elektrike me qymyr është diçka e madhe, por e mundur. Nëse dështohet në këtë drejtim, bota nuk do të arrijë dot synimin e Marrëveshjes së Parisit për të mbajtur temperaturën e ngrohjes globale që nga Revolucioni Industrial, “shumë më poshtë” se 2°C.
Midis tre kontinenteve
Këndvështrimi global në kapacitetin me qymyr maskon historinë në shtete të ndryshme. Në Perëndim, vendet ku rritja ekonomike u mundësua nga qymyri dhe kolonializmi, kanë zvogëluar përdorimin e tyre të qymyrit për vite me radhë dhe po e ulin kapacitetin e qymyrit me efikasitet. Në Amerikën e Jugut dhe Afrikë – përveç Afrikës së Jugut – qymyri nuk ka qenë kurrë një pjesë e madhe e prodhimit të energjisë. Por vendet më të mëdha të Azisë, varen jashtëzakonisht shumë nga qymyri për prodhimin e energjisë elektrike që u nevojitet ekonomive të tyre, dhe po vazhdojnë ta rrisin kapacitetin.
Nëse shtetet do të përdornin vetëm kapacitetin që kanë tashmë në dispozicion, bota do ta tejkalonte lehtësisht objektivin e Marrëveshjes së Parisit. Sipas Dan Tong, studiues në Universitetin e Kalifornisë, në Irvine, impiantet e qymyrit që operojnë dhe propozohen në vitin 2019, nëse veprojnë deri në fund të jetës, do të lëshonin plot 360 miliardë dioksid karboni – një nivel total i dominuar nga Azia.
Paneli Ndërqeveritar për Ndryshimet Klimatike (IPCC) llogarit se nëse bota dëshiron të ketë një shans të mirë për ta mbajtur ngrohjen globale nën temperaturën 1.5 ° C – që është edhe qëllimi më ambicioz i Marrëveshjes së Parisit – ajo duhet t’i mbajë të gjitha emetimet e ardhshme të dioksidit të karbonit dhe gazrave të tjerë serë, në nivelin 420-580 mld tonë dioksid karboni.
Vetëm impiantet e sotme të qymyrit, mund të përdorin 60-85% të këtij buxheti. Buxheti prej 2°C është më bujar: ai parashikon 1,170-1,500 mld tonë dioksid karboni. Por nëse impiantet ekzistuese të qymyrit harxhojnë ndërmjet një të katërtën deri në një të tretën e kësaj shume, mundësitë për të qëndruar brenda kufijve janë të vogla.
Rënia e qymyrit në Perëndim është bërë e mundur nga tre zhvillime reciproke: politika e qeverisë, alternativa më të lira dhe qasja e kufizuar në kapital.
Një numër në rritje i qeverive kanë miratuar politika për të mbështetur energjinë e pastër dhe/ose për të eliminuar qymyrin. Në vitin 2013, Britania imponoi një “çmim dysheme të karbonit” mbi emetimet nga gjeneratorët e energjisë elektrike, gjë që e bën qymyrin një karburant më të shtrenjtë. Në vitin 2015, në prag të Samitit të Parisit, vendi urdhëroi që energjia me qymyr në Angli, Uells dhe Skoci, të eliminohej gradualisht brenda një dekade.
Gjashtëmbëdhjetë vende në Bashkimin Europian kanë një plan për të eliminuar qymyrin ose po përgatisin një të tillë; por edhe në ato shtete që nuk e bëjnë këtë, çmimet e karbonit të imponuara nga Skema e Tregtimit të Emetimeve të BE-së, e kanë bërë djegien e qymyrit më të shtrenjtë në vitet e fundit. Disa pronarë të stacioneve me qymyr kanë zgjedhur t’i mbyllin ato, në vend që të bëjnë investimet e nevojshme për të qenë në përputhje me standardet e reja mjedisore që hyjnë në fuqi vitin e ardhshëm.
Ata mund ta bëjnë këtë për shkak të rritjes së disponueshmërisë të llojeve të tjera të energjisë. Në Amerikë, alternativa e cila nxiti rënien e qymyrit ishte një tepricë gazi e krijuar nga bumi i fraksionimit të vendit. Por si në nivelin federal dhe shtetëror, Amerika gjithashtu ka mbështetur burimet e rinovueshme, ashtu si Europa.
Dhe teksa ato politika kanë rritur shkallën në të cilën funksionojnë burimet e rinovueshme, kostot e tyre kanë rënë. Bloombergnef, një grup të dhënash, llogarit se teknologjia më e mirë dhe kapitali i lirë nënkuptojnë se, nëse ndahet sasia e energjisë që mund të pritet gjatë gjithë jetës së një ferme të re diellore në Gjermani me koston e ndërtimit dhe funksionimit të asaj ferme, “kostoja e nivelizuar e energjisë elektrike” që përftohet, është më e ulët se kostoja margjinale e energjisë elektrike nga një impiant gjerman qymyri. E njëjta gjë është e vërtetë për erën tokësore në Britani; Bloombergnef pret që energjia e re diellore dhe e erës në Amerikë, të kalojnë pragun vitin e ardhshëm.
Bankat kanë forcuar financat edhe për qymyrin, të kujdesshme ndaj rregullimeve më të rrepta, aseteve të bllokuara dhe presionit të vazhdueshëm nga investitorët e gjelbër. Në tërësi, më shumë se 100 institucione financiare, nga Crédit Agricole tek Sumitomo Mitsui, kanë vendosur kufij në financimin e projekteve të qymyrit, sipas Institutit për Ekonomi të Energjisë dhe Analizave Financiare.
Efektet kanë qenë mbresëlënëse. Në Britani, pjesa e energjisë elektrike, e prodhuar nga qymyri, ra nga 40% në vitin 2013, në 2% në gjysmën e parë të këtij viti; vendi tani djeg më pak qymyr sesa kur u ndërtua stacioni i parë i energjisë me qymyr në vitin 1882. Në BE, prodhimi i energjisë me qymyr gati u përgjysmua midis viteve 2012 dhe 2019. Në Amerikë, premtimi i presidentit Donald Trump se do të shpëtonte industrinë “e bukur” të qymyrit, doli sa i pavlefshëm, aq edhe i gabuar. Prodhimi i energjisë elektrike me qymyr ishte 20% më i ulët në vitin 2019 sesa në 2016, kur ai u zgjodh president. Peabody Energy, një kompani amerikane që gërmon më shumë qymyr se çdo firmë tjetër, paralajmëroi në nëntor se mund të falimentonte për herë të dytë në pesë vjet.
Ky ndryshim duhet të përshpejtohet dhe të zgjatet. Rrethanat unike të vitit 2020 kanë çuar në një rënie prej 7% të konsumit të qymyrit. Sipas një raporti të botuar këtë javë nga OKB dhe një koalicion ndërkombëtar i studiuesve të klimës, arritja e objektivit të Parisit prej 2°C do të kërkonte që konsumi i qymyrit të ulet me të njëjtën sasi çdo vit për një dekadë. Për të arritur kufirin 1.5°C do të duheshin shkurtime prej 11% në bazë vjetore.
Nevoja për masa
Këto reduktime duhej të ishin edhe më të thella pa supozimin e raportit se, deri në vitin 2030, 1 miliard ton dioksid karboni i prodhuar në stacione elektrike dhe impiante industriale do të kapet dhe do të sekuestrohet nën tokë, një proces i njohur si kapje dhe magazinim karboni, ose CCS. Teknologjia mund të jetë e dobishme në punishtet e çelikut dhe vende të ngjashme.
Megjithatë, shtimi i tij në impiantet e energjisë elektrike me qymyr është një sipërmarrje e kushtueshme, në të cilën kompanitë kanë shumë pak përvojë. Për më tepër, CCS ka një histori të gjatë që Duncan McClaren nga Universiteti i Lancaster e quan një “teknologji e paravarikacionit”. Mbajtja e hapur e mundësisë së qymyrit pa shkarkime, por pa e realizuar atë, thjesht zgjat status quo-në. Më e lehtë, më e lirë dhe më efikase, vetëm për të gjeneruar energji elektrike me mjete të tjera, si burimet e rinovueshme dhe bërthamore.
Analiza si ajo nga António Gutterres, sekretari i përgjithshëm i OKB-së, kërkojnë që energjia elektrike me qymyr të eliminohet në të gjithë botën deri në vitin 2040; ai thotë se OECD, duhet të arrijë nivelin zero deri në vitin 2030. Kjo do të kërkonte një rritje të madhe të përpjekjeve. Japonia aktualisht parashikon marrjen e 26% të energjisë së saj nga qymyri deri në vitin 2030. Gjermania ka në plan të përdorë qymyr deri në vitin 2038. Megjithëse përdorimi i qymyrit amerikan ka rënë, heqja e tij e plotë do të kundërshtohet me vendosmëri nga disa.
Sidoqoftë, rënia deri tani ka qenë më e thellë dhe më e shpejtë se sa pritej. Portugalia, e cila kishte planifikuar të eliminonte qymyrin si burim energjie deri në vitin 2030, tani duket se mund ta arrijë këtë objektiv në vitin 2021. Ndoshta presioni politik, vrulli industrial dhe mundësia e biznesit mund t’i përshpejtojnë gjërat.
Në Azi, mbetet ende shumë punë për të bërë. Ajo aktualisht është shtëpia e gati 80% të konsumit të qymyrit. Pjesa më e madhe e kësaj – 52% e totalit global – zhvillohet në një vend: Kinë. India, tregu i dytë më i madh i Azisë, konsumon më pak se një të katërtën e Kinës.
Rritja në kapacitetin gjenerues me qymyr të Kinës midis viteve 2000 dhe 2012, ndihmoi në riformimin e ekonomisë globale dhe nxiti një rritje prej 200% të PBB-së kineze për person. Ajo gjithashtu thuajse trefishoi emetimet e dioksidit të karbonit në vend, duke e bërë atë emetuesin më të madh në botë. Efektet e tij në cilësinë e ajrit përshpejtuan me miliona vdekje.
Megjithëse instalimet e reja nuk kanë ndalur kurrë, shqetësimet mbi ndotjen dhe kapacitetin gjenerues kanë çuar në uljen e nivelit të përdorimit të karbonit (shih grafikun 2). Komisioni Shtetëror i Mbikëqyrjes dhe Administrimit të Pasurive të Këshillit të Shtetit, i cili mbikëqyr disa kompani të mëdha qymyri, ka hartuar planet për të ulur kapacitetin e qymyrit me një të katërtën deri në një të tretën.
Ndërkohë alternativat janë në rritje. Shpenzimet e qeverisë për energjinë bërthamore i tejkalojnë lehtësisht ato të çdo vendi tjetër dhe ajo ka ndërtuar një sektor masiv të burimeve të ripërtëritshme. Kostoja e nivelizuar e energjisë nga impiantet e reja të qymyrit në Kinë, është tashmë më e lartë se ajo për fermat diellore dhe të erës, sipas Bloombergnef. Nga mesi i dekadës, analistët e firmës llogarisin, se kostot e energjisë të erës dhe diellit do të jenë më të vogla se kostoja margjinale e operimit të impianteve ekzistuese të qymyrit (shih grafikun 3).
Po të marrim parasysh edhe objektivin e shpallur nga Kina së fundmi për neutralitetin e karbonit deri në vitin 2060, e ardhmja e qymyrit në Kinë mund të duket e zbehtë. Megjithatë, ndërtimi i termocentraleve të qymyrit u rrit në vitin 2019. Dhe në pesë muajt e parë të vitit 2020, qeveritë provinciale, të etura për të rritur punësimin dhe zhvillimin ekonomik, u dhanë kompanive leje për të shtuar 17 GW në kapacitetin e qymyrit.
Kompani të ndryshme shtetërore si State Grid, Këshilli i Energjisë Elektrike i Kinës, lobi kryesor i industrisë së qymyrit dhe disa qeveri provinciale, dëshirojnë ta ruajnë këtë rritje të qëndrueshme, edhe pse shumë prej kapaciteteve aktuale janë të nënpërdorura. Një argument është se do të nevojitet më shumë energji elektrike për të furnizuar kërkesën nga elektrifikimi i ngrohjes dhe makinave. Lauri Myllyvirta, analist në Qendrën për Kërkime në Energji dhe Ajër të Pastër, një institut kërkimor, vlerëson se deklaratat e Këshillit të Energjisë Elektrike të Kinës nënkuptojnë një rritje neto të kapacitetit kombëtar të qymyrit prej 150-250 GW.
Dy dokumente të pritura me padurim duhet të tregojnë se sa ndikim kanë këto lobe pro qymyrit. Njëri është plani i 14 pesëvjeçar i Kinës, i cili do të publikohet në fillim të vitit 2021. Tjetri është “kontributi i ri kombëtar”, ose NDC, që i është kërkuar vendit nga Marrëveshja e Parisit – dhe rendit planet e saj për reduktimin e emetimeve. Nëse plani pesëvjeçar përfshin uljen dhe eliminimin e kapacitetit të qymyrit, kjo do të sinjalizojë një largim të vërtetë nga qymyri (megjithëse ndoshta jo aq shpejt sa ç’do të dëshironte zoti Gutterres).
Qymyri i vendeve të tjera
Interesat kineze në impiantet e reja të qymyrit nuk ndalen në kufijtë e vendit. Fabrikat e qymyrit të financuara nga kinezët në vendet e tjera po shtojnë 74 GW kapacitet të qymyrit midis viteve 2000 dhe 2033, sipas Kevin Gallagher dhe kolegëve të tij në Universitetin e Bostonit. Impiantet e huaja të karburanteve fosile të financuara nga kinezët – shumica dërrmuese e të cilave djegin qymyr – nxjerrin 314 milion tonë dioksid karboni çdo vit. Kjo shifër është afërsisht sa emisionet totale vjetore nga Polonia.
Në dekadën e kaluar, ndërmarrjet kineze kanë kërkuar mundësi të reja për ndërtimin e fabrikave të qymyrit në Indonezi, Vietnam, Pakistan dhe Bangladesh, megjithëse Bangladeshi dhe Vietnami kanë filluar të marrin parasysh shkurtimet në planet e tyre për kapacitetin e ardhshëm të qymyrit. Nëse Kina e kufizon qymyrin në shtëpi, këto sipërmarrje do të punojnë edhe më shumë për të gjetur rritje diku tjetër, ndërsa minatorët e vendit, gjithashtu, do të kërkojnë tregje të reja.
Në Japoni, një dinamikë e ngjashme është në lojë ndërsa industria e qymyrit dhe financuesit e saj kërkojnë të gjejnë mundësi të reja. Këtë vit, vendi vendosi kufij të rinj në financimin e impianteve të qymyrit të huaj, por mbeten boshllëqe. Në nëntor, bankat e zhvillimit nga e gjithë bota lëshuan një deklaratë se ato gjithashtu do të merrnin në konsideratë mënyrat e uljes së investimeve në karburantet fosile. Por ato i rezistuan presionit të zotit Guterres dhe të tjerëve për të eliminuar të gjitha investimet e këtij lloji.
Në Indi, ashtu si në Kinë, kapaciteti i ri i qymyrit është planifikuar duke u bazuar në synimet ambicioze të qeverisë për rritjen e energjisë diellore. Ndërsa India parashikon rritjen e kërkesës për energji në të ardhmen, ajo ka më pak alternativa ndaj qymyrit sesa Kina. Infrastruktura për importimin e gazit natyror është e pazhvilluar dhe karburanti është i kushtueshëm; kapaciteti bërthamor po rritet ngadalë.
Ajay Mathur nga Instituti i Energjisë dhe Burimeve, në Delhi, argumenton se nivelet e ulëta të përdorimit të impianteve ekzistuese të qymyrit, do të thotë se ka pak arsye për ndërtime të mëtejshme. Por qymyri mbetet një forcë politike. Bankat shtetërore të Indisë kanë financuar pjesën më të madhe të zhvillimit të tij. Tregjet e energjisë u japin impianteve të qymyrit paga fikse, të cilat pakësojnë nxitjet e tyre për të funksionuar, por gjithashtu e bëjnë më të vështirë hyrjen e energjisë diellore.
Në vende të tilla si Chhattisgarh dhe Jharkhand, vendet e punës të ofruara nga Coal India Limited, kompania e qymyrit në pronësi shtetërore, janë jetike për ekonominë. Dhe qeveria kohët e fundit ka autorizuar zhvillimin e minierave të reja në pronësi private për të zvogëluar importet e qymyrit të huaj në Indi. Me minatorë të rinj, vijnë përkrahës të rinj, që mbrojnë të ardhmen e qymyrit.
Pengesa të ngjashme politike ekzistojnë diku tjetër. Fitch, një agjenci vlerësimesh, vuri në dukje në fillim të këtij viti se pavarësisht dëshirës së Indonezisë për të kufizuar ndotjen, kufijtë e çmimeve të saj në qymyr për prodhimin e brendshëm të energjisë janë krijuar për të mbajtur të lirë energjinë me qymyr dhe për të nxitur rritjen ekonomike. Kjo kufizon konkurrencën nga karburantet e tjera. Tregjet e manipuluara për qymyr në vendet me nevoja të zgjeruara për energji nuk do të zgjasin domosdoshmërisht aq gjatë. Por kapaciteti i ri i qymyrit që ata sjellin mund të qëndrojë për dekada të tëra.
Nëse mund të bëhet e realizueshme politikisht, rikonceptimi i tregjeve të energjisë elektrike – për shembull, lehtësimi i marrëveshjeve të ngurta të blerjes së energjisë në Indi dhe Indonezi, – mund të nxisë shpejt energjitë e rinovueshme. Çmimet e karbonit, gjithashtu, e bëjnë qymyrin më pak konkurrues, dhe nëse projektohet në mënyrë të tillë që përfitimet e tyre të jenë të dukshme për të gjithë – ndoshta si dividendë – ato mund të ofrojnë një ekuilibër ndaj fuqisë së përqendruar politike të lobeve të qymyrit.
Ndoshta më e rëndësishmja, është mbështetja për ata që do të vuajnë nga shkatërrimi i qymyrit. “Nëse bëhet fjalë për 30 vjet, mund të planifikohet rënia”, thotë zoti Mathur. “Por nëse po flasim për 10 vjet, do të ketë mbyllje dhe transferime të mëdha financiare”. Mbylljet e minierave duhet të përfshijnë mbështetje dhe rikualifikim për punëtorët e prekur. Dhe ka hapësirë për ndihmë më krijuese nga Perëndimi – i cili ka interes të zvogëlojë emetimet e qymyrit kudo nga vijnë.
Krahu privat i Bankës Ndër-Amerikane të Zhvillimit, kohët e fundit ndihmoi një sipërmarrës kilen të zëvendësonte aktivet e qymyrit me turbina ere, me anë të një kredie me interes të ulët. Instituti Sierra Club, Carbon Tracker and Rocky Mountain, i përbërë nga tre grupe të gjelbra, sugjeron të kryhen pagesa për ankandet e anasjella në të cilat pronarët e fabrikave të qymyrit në vendet në zhvillim, bëjnë kërkesë për faljen e borxheve për të pensionuar stacionet e tyre të qymyrit herët, në favor të energjisë së pastër. Vetëm nëse alternativat bëhen tërheqëse për personat në detyrë, qymyri mund të shtypet aq shpejt dhe plotësisht sa kërkon bota.