Sipas librit biblik të Eksodit, izraelitët, të cilët u vendosën në Egjipt në kohën e Jozefit, u shtypën ashpër nga sundimtarët e vendit mbi Nil. Moisiu, një foshnjë hebre, i gjetur në një shportë që lëvizte në Nil nga vajza e Faraonit dhe i rritur në oborrin egjiptian, rizbuloi rrënjët e tij hebreje dhe u largua në shkretëtirë, pasi vrau një egjiptian që po rrihte një skllav hebre.
Atje ai mori urdhrin nga Zoti, perëndia i izraelitëve, që ta nxirrte popullin e tij nga Egjipti dhe ta çonte në vendin prej ku kish ardhur Jozefi, në Kanaan. Kur Faraoni nuk pranoi t’i linte izraelitët të largoheshin, Moisiu e njoftoi se vendi i tij do të goditej nga një seri fatkeqësish të tmerrshme, e fundit prej të cilave shkaktoi vdekjen e të parëlindurit të sundimtarit. Vetëm atëherë iu dha leje izraelitëve të largoheshin pres mbretërisë së tij.
Një grup i madh hebrenjsh ndërmori eksodin duke ndjekur rrugën e treguar nga Zoti, i cili u shfaq në formën e një “kolone resh” gjatë ditës dhe një “kolone zjarri” gjatë natës. Por faraoni më vonë ndryshoi mendje dhe dërgoi ushtrinë, në ndjekje të të arratisurve që e gjetën veten të ngecur në brigjet e Detit të Kuq. Për të lejuar popullin e tij të mbërrinte në bregun përballë, Zoti hapi ujërat e detit, i cili u mbyll menjëherë përsëri, duke kapur brenda tij ushtrinë egjiptiane.
Për dyzet vjet, fiset e Izraelit e endën në shkretëtirë, duke u ushqyer me manën që perëndia i tyre dërgoi nga qielli dhe duke pirë ujin që Moisiu bëri të rridhte nga shkëmbi. Ishte ai që merrte gjithmonë nga Zoti, në majën e malit Sinai, tabelat e ligjeve, me urdhëresat që prej atëherë, do të rregullonin jetën e popullit hebre. Më në fund, izraelitët arritën në Kanaan dhe, të udhëhequr nga Jozueu, e pushtuan vendin. Moisiu vdiq në malin Nebo para se të arrinte në Tokën e Premtuar, i ndëshkuar nga Zoti sepse kishte dyshuar në madhështinë e Tij.
Një epos kombëtar
Eposi i Eksodit është një moment historik kyç, në ndërgjegjen historike të popullit të Izraelit, një mit themelues në të cilin ndërhyrja hyjnore përfaqëson shtyllën e identitetit kombëtar. Literatura biblike i kthehet vazhdimisht këtij episodi. Duke i dhënë dhjetë Urdhëresat Moisiut në malin Sinai, Zoti përcaktohet si perëndia e historisë, tek thotë: “Unë jam Zoti, Perëndia juaj, që ju nxori nga vendi i Egjiptit, nga shtëpia e skllavërisë”.
Në Psalmet, këngët origjinale fetare hebraike, Zoti shprehet me këtë formulë liturgjike: “Unë jam Zoti, Perëndia yt, që të nxori nga vendi i Egjiptit”. Edhe profetët e kujtojnë vazhdimisht përvojën e Eksodit. Kështu është rasti i Amosit, i cili jetoi në shekullin e 8-të para Krishtit, në librin e të cilit Zoti pyet veten: “A nuk e nxora Izraelin nga vendi i Egjiptit […]?”. Dhe në librin e profetit Hozea, i cili jetoi në të njëjtën periudhë, Zoti thotë: “Kur Izraeli ishte i ri, unë e doja atë dhe nga Egjipti thirra djalin tim”, duke pohuar kështu se historia e vërtetë e Izraelit filloi me arratisjen nga vendi i Nilit.
Megjithatë, eksodi nuk ishte vetëm kujtim, por edhe shpresë. Çdo tragjedi e re e vuajtur nga populli hebre sillte me vete kujtimin e ndihmës së dhënë atyre nga Zoti, në shkretëtirën e Sinait, duke e shndërruar ngjarjen e të shkuarës, në një paradigmë shpëtimi. Kështu ndodhi gjatë pushtimit të Jeruzalemit nga Nabukadnetsari në vitin 586 para Krishtit, i cili çoi në shkatërrimin e tempullit dhe dëbimin e hebrenjve në Babiloni. Disa dekada pas tragjedisë, një nga autorët e librit të Isaias iu referua mitit të Eksodit nga Egjipti, për të rrënjosur shpresën në zemrat e të mërguarve: “Kështu thotë Zoti që ofroi një rrugë në det dhe një shteg në mes të ujërave të fuqishme që nxirrnin së bashku karrocat dhe kuajt, ushtrinë dhe heronjtë; ata shtriheshin të vdekur: nuk do të ringjallen më; dolën si fitila, janë zhdukur. Mos i kujto më gjërat e së shkuarës, mos mendo më për gjërat e vjetra!».
Në mënyrë të ngjashme në Mishnah – një përmbledhje e ligjit hebre që u krijua në fillim të shekullit të tretë para Krishtit – Rabini Gamaliel, duke iu referuar Zotit, thotë: «Është ai që na solli nga skllavëria në liri, nga dhimbja në gëzim, nga zia në festë, nga errësira në dritën e jashtëzakonshme, nga robëria në shpengim. Le të themi aleluja para Tij.”
Këndvështrimi i shkencës
Në fund të shekullit të 19-të, kur arkeologjia dhe studimet kritike biblike filluan të zhvillohen në një drejtim shkencor, u hap debati mbi realitetin historik të eksodit nga Egjipti. Që atëherë, studiuesit janë ndarë në dy grupe të përcaktuara mirë: ata që pranojnë një shkallë të caktuar të vërtetësisë historike, dhe ata që e konsiderojnë atë një mit të përpunuar më vonë. Ndër të parët ka autorë si André Lemaire, arkeolog dhe mësues në Ecole Pratique des Hautes Études në Paris. Mësuesi shprehet: «Një traditë e ngjashme, e lashtë dhe unanime, duhet të ketë një sfond historik». Sipas studiuesit, arratisja nga Egjipti ndodhi në kohën e faraonit Ramses II, në mesin e shekullit të 13-të para Krishtit.
Arkeologu izraelit Israel Finkelstein dhe historiani amerikan Neil Asher Silberman kanë një qasje diametralisht të kundërt. Në librin e debatuar “Gjurmët e Moisiut” (2001), dy autorët vënë në pikëpyetje historikun e tregimeve biblike nën dritën e zbulimeve arkeologjike. Për sa i përket qëndrueshmërisë dhe arratisjes së izraelitëve nga Egjipti, Finkelstein dhe Silberman i mohojnë historisë biblike ndonjë bazë historike.
Të dy nënvizojnë se arkivat egjiptiane, në të cilat janë regjistruar të gjitha ngjarjet administrative të shtetit faraonik, nuk ruajnë asnjë gjurmë të pranisë izraelite, e cila teorikisht zgjati më shumë se katër shekuj. Për më tepër, në atë periudhë historike shumë nga vendet e përmendura në historinë e Dhiatës së Vjetër nuk ekzistonin. Qytetet Pitom dhe Ramses, të cilat supozohet se u ndërtuan nga hebrenjtë e skllavëruar para largimit të tyre, nuk ekzistonin në shekullin e 13 para Krishtit. Prandaj, historia e skllavërisë së izraelitëve në Egjipt mendohet të ketë qenë një krijim i monarkisë së vonë të mbretërimit të Judës (në veçanti të mbretërimit të Josias, në shekullin e VII para Krishtit), e cila kishte për qëllim të përhapte ideologjinë dhe nevojat e atij entiteti politik.
Kuptimi i një miti
A është e mundur të kapërcehet dikotomia midis shkencës dhe traditës? A ishte Eksodi nga Egjipti një ngjarje historike apo një mit? Realiteti është ndoshta diku në mes. Në çdo rast, e vërteta e tregimit biblik nuk duhet vlerësuar vetëm në aspektin e kritikës historike.
Sipas studiuesit amerikan Howard Clark Kee, si miti themelues i kombit «kjo histori nuk ishte vetëm kujtimi i së kaluarës: ajo përcaktonte se cilët ishin subjektet historike në të tashmen. Ai nuk artikuloi vetëm atë që Perëndia kishte bërë në të kaluarën; e bëri të mundur besimin te Zoti në të tashmen, një besim që kishte detyrime morale të gjera”. (bota.al)