Intervistoi për Respublica: Eleana Zhako
Emrin e Christopher C. King, e kam dëgjuar për herë të parë, kur u botua libri i tij në greqisht “Lament from Epirus” (“Vajtimet e Epirit” ose “Këngë vaji të Epirit”) nga Botimet “Dhoma” (2018). Libri në gjuhën origjinale është shkruar në anglisht, pasi King është një amerikan i apasionuar pas Epirit dhe Ballkanit Jugor, që e zbuloi këtë rajon para 13 vjetësh gjatë vizitës së tij në Stamboll, ku përmes disa disqeve të vjetra ndeshi për herë të parë muzikën e këtij rajoni.
King është një koleksionist i ethshëm i regjistrimeve muzikore në disqet e vjetra shyllac dhe producent i njohur, fitues i çmimit të njohur “Grammy”, shkrimtar, etnomuzikolog, i cili arriti ta bënte muzikën e Epirit të njohur përtej kufijve të Ballkanit.
Që atëherë ai e ka vizituar shumë herë Greqinë e Shqipërinë dhe prej mbi një viti e gjysmë është vendosur në Konicë, që të jetë më afër zemrës së muzikës epirote, që rreh mes Shqipërisë e Greqisë. Kur lexoja intervistat e tij të pafundme në shtypin e mediat greke, nuk më kish shkuar kurrë ndërmend, që do të vinte dita, që do të kisha nderin dhe kënaqësinë të isha intervistuesja e tij për një gazetë shqiptare. Duke qenë se gjithë fëmijëria ime i ka rrënjët thellë në muzikën dhe kulturën e këtij rajoni, nuk mund të ndieja veç mallëngjim, që një amerikan arriti të përçojë këngët e vajit përtej kontinentit europian, të cilat kanë shoqëruar gjithmonë mbledhjet tona familjare në zi e në dasma. Kjo intervistë është në njëfarë mënyre një tribut ndaj paraardhësve të mi emigrantë në Amerikë, Argjentinë e Australi, në fillim të shek XX, atje ku ende dhe sot prehen eshtrat e tyre.
Libri juaj “Vajtimet e Epirit”, ju ka bërë gjerësisht të njohur për kontributin tuaj në njohjen e muzikës së Epirit dhe të rajonit të Ballkanit jugor në hapësirën amerikane dhe më tej. Falë këtij libri, vihet re një interes më i madh i njerëzve të kulturës mbi muzikën e Epirit, edhe brenda kufijve të Greqisë. Duke qenë, se prej vitit 2011, përveç pjesës së Epirit në Greqi, keni vizituar shumë herë edhe Shqipërinë, cili është mendimi juaj mbi këtë lloj muzike, që ju e quani “Muzika e Epirit”, e cila ndeshet në të dyja vendet?
Përqasja që kam unë është se kjo lloj muzike i përket rajonit më të gjerë të Epirit dhe nuk mund ta kanalizoj si muzikë greke ose shqiptare. Nëse do të më kërkohej ta përcaktoj në mënyrë preçize, do të më duhej të thosha që kjo lloj muzike, vjen nga një zonë, e cila ndodhet midis Shqipërisë së Jugut e Greqisë Veriperëndimore. Kjo do të bënte çdokënd të lumtur, por është një lëmsh i vërtetë. Përpiqem t’i shmangem politikës e politizimit të gjërave, pasi nuk më intereson politika.
Çfarë është ajo, që e bën kaq të veçantë këtë lloj muzike për ju?
Para se të zbuloja këtë muzikë, 12 vjet më parë, s’kisha dëgjuar gjënë më të vogël. Por, unë rastisi ta zbuloj 12 vjet të shkuara, pasi kjo muzikë ekzistonte atje mijëra vjet më parë. Kështu, që foljet “e zbulova”, “u zbulua”, kanë krejtësisht kuptim tjetër në këtë kontekst. Një nga arsyet, se pse më tërheq kaq shumë muzika e Epirit, ka të bëjë më faktin, se më kujton se si kish qenë muzika në Amerikë më parë, për muzikën folk e kam fjalën, para se ajo të komercializohej. Muzika në Amerikë atëherë ruante përmasën e përbashkësisë “communal dimension”. Më kujtoi rininë time, një rini që ka humbur në Amerikë, por që e gjen ende këtu. Pavarësisht se edhe këtu, vihet re ndonjë modernizim sporadik i muzikës epirote nga grupe të rinjsh, që përpiqen të martojnë muzikën epirote me forma të tjera më bashkëkohore, në shumë vende muzika vazhdon të jetë siç ka qenë dikur, ndryshimi është shumë i ngadaltë. Është shumë komplekse të thuash se çfarë e mban muzikën gjallë, ndoshta është mentaliteti i njerëzve dhe vështirësia gjeografike e zonës.
Mendoni se sistemet politike të pasluftës në Greqi e Shqipëri, ndonëse në shkallë e kohëzgjatje të ndryshme, kanë ndikuar në fizionominë e muzikës së Epirit?
Edhe regjimi i Hoxhës në Shqipëri, edhe ai më jetëshkurtër i Juntës në Greqi, direkt ose indirekt kanë ndikuar në fizionominë e saj. Sidomos në Shqipëri, izolimi i gjatë enverist pati ndikim të drejtpërdrejtë në qarkullimin e rrjedhës instrumentale të këtij lloji muzikor. Ndryshimi më i madh në muzikën epirote mes dy vendeve, është se instrumentistët e muzikantët më të mirë të pjesës shqiptare, të cilët i përkisnin popullsisë gypsy, edhe para Hoxhës, por edhe pas ardhjes së tij në pushtet, u përpoqën të largoheshin nga Shqipëria. Me largimin e tyre u krijua një vakuum shumë i madh muzikor. Nuk mbetën shumë muzikantë, që mund të interpretonin në një stil të caktuar zone dhe t’ua transmetonin gjeneratave të mëvonshme. P.sh., në zonën e Lushnjës, kjo lloj muzike u konservua në formën e vjetër, por në vende si Leskoviku nuk arriti të konservohej në të njëjtën mënyrë, pasi pjesa më e mirë e muzikantëve gypsy largua.
Shqiptarët nuk janë të vetëdijshëm se Leskoviku konsiderohet “ground zero” i muzikës instrumentale epirote të Shqipërisë, pra vendi i pikënisjes së kësaj lloj muzike.
Shumica e muzikantëve më të mirë epirotë e kanë origjinën nga Leskoviku. Familjet më të mëdha muzikore gypsy të Leskovikut, 6-7 familje, u larguan për në Greqi, Stamboll, Amerikë, Gjermani, etj,. Nga ana tjetër, ata që u vendosën në Epirin grek, ruajtën formën tradicionale të kësaj lloj muzike dhe ua kaluan edhe pasardhësve e pasuesve të tyre. Një nga gjërat interesante, që vura re dhjetëvjeçarin e fundit në Greqi, është se gjithmonë e më tepër të rinj grekë, që nuk janë gypsy, duan të mësojnë të luajnë muzikë epirote dhe ende nuk kam arritur të zbërthej, se nga u vjen ky zell.
Gjatë kohës, që zbuluat disqet 78-rrotullimëshe në Stamboll me muzikë epirote, sa prej këtyre disqeve ishin në shqip?
13 vite më parë në Stamboll, kur zbulova disqet në fjalë, analogjia mes tyre ishte 50%-50%, pra greqisht e shqip. Me shumë mundësi, familja që vendosi të linte këto disqe, të ishte njohëse e të dyja gjuhëve. Ndoshta, mund ta kenë pasur origjinën nga Shqipëria e Jugut dhe janë larguar për arsyet e tyre. Por, fakti, që krejt rastësisht zbulova këto artefakte greko-shqiptare, flet shumë më tepër për natyrën e muzikës, sesa komentet politike. 78- rrotullimëshet ose disqet shellac, që janë para vinyl-it, përbëhen nga një material shumë i ashpër, që prodhohet nga brumbujt. Ndaj dhe janë të një rëndësie të veçantë, sepse kanë qenë disqet, ku janë bërë regjistrimet e para të këtyre këngëve.
Në çfarë vendi ishin bërë regjistrimet e gjetura? Keni mundur të gjeni informacione mbi muzikantët nga Shqipëria?
Emrat e muzikantëve të parë shqiptarë që zbulova në Stamboll, krahas atyre grekë, janë Riza Bylbyli dhe Selim e Hafize Asllani, që ishin motër e vëlla. Riza Bylbyli, me shumë mundësi qe pseudonim, për më tepër se një muzikant. I binte klarinetës, violinës, por edhe këndonte. Nuk është e sigurtë, nëse ishte nga Shkodra apo Përmeti, pasi në etiketat përkatëse, citohen vende të ndryshme. Gjithë regjistrimet që kam prej tij, janë bërë në Tiranë në fund të viteve ’20, fillimi i viteve ’30.
Selim dhe Hafize Asllani qenë nga Leskoviku. Vëllai i tyre Ajdini, emigroi në Amerikë dhe arriti të bëhej një emër i fuqishëm në kompanitë diskografike, fillimisht në mes të viteve ’20 dhe fill pas mbarimit të Luftës së Dytë Botërore. Selimi i binte klarinetës, ndërsa Hafizeja këndonte dhe i binte violinës. Të tre këta, dy vëllezërit dhe e motra, arritën të realizonin numrin më të madh të regjistrimeve nga çdo grup tjetër nga Shqipëria, duke e bërë Leskovikun qendrën muzikore të Shqipërisë Jugore.
Pas zbulimeve të para, si arritët në regjistrimet e tjera?
Stambolli ishte stacioni i parë, por më pas arrita të gjeja në shumë vende të tjera, në Athinë, Selanik, Konicë, Janinë. Çdo herë, që udhëtoj në Shqipëri, gjej materiale të ndryshme. Një mik, më dha një disk me muzikë shumë të bukur epirote, që kish gjetur në Tiranë. Por, zbulimi më i jashtëzakonshëm, kanë qenë disa regjistrime të hershme nga Epiri, që m’i dha një zonjë në Baltimore, Maryland, që i kishte trashëguar nga gjyshi i saj, i cili ishte nga Korça. Ai udhëtonte shpesh mes Amerikës e Korçës për arsye pune.
Gjëja më interesante në lidhje me këto regjistrime, ishte se qenë bërë gjatë kohës së Revolucionit Rus. Këto disqe nga njëra anë kishin këngë polifonike dhe nga ana tjetër muzikë instrumentale. Këngët ishin në shqip, kurse muzika instrumentale ishte si në Epirin grek, μοιρολόι (miroloi) dhe σκάρος (skaros)*. Regjistrimi ishte bërë në Bukuresht. Në fillim mendova që mund të ishin vllehë, por ua tregova disa personave dhe të gjithë më konfirmuan të njëjtën gjë, që nuk ishin këngë vllehe, por shqiptare.
Gjithashtu, kam gjetur regjistrimin më të vjetër të këngës së Menushit, të realizuar në Athinë në vitin 1926, por të kënduar në greqisht nga një grup himariot. Kënga e Menushit më intereson veçanërisht, por preferoj variantin e kënduar dhe jo me kërcim. Nga gjithë regjistrimet e gjetura, kam nxjerrë katër kuti me cd, gati 100 tracks, me muzikë epirote-shqiptare.
Prej mbi një viti e gjysmë, ju jeni vendosur në Konicë të Greqisë. Për shkak të figurës së Faik bej Konicës, një personalitet i rëndësishëm shqiptar i gjysmës së parë të shek. XX, emri i qytetit ka një domethënie të veçantë për shqiptarët. Kjo ishte më tepër referencë e natyrës historike, pasi ajo çka dua t’iu pyes lidhet me elementin vlleh, i cili vazhdon të jetë shumë i pranishëm në Konicë. A ka ndryshime të ndjeshme mes këngëve e melodive të tyre të vajit me ato të grekëve e shqiptarëve?
50% e popullsisë në Konicën e sipërme janë vllehë. Por Ju duhet të jeni e kujdesshme kur flisni për vllehët, sepse nuk ekziston vetëm një tip vllehu, sikurse nuk ekziston vetëm një tip shqiptari apo greku. Edhe ata këndojnë këngë polifonike, veçse janë në gjuhën vllehe.
Ndërsa vllehët e fshatrave Kalarites dhe Shirako, në zonën e Xhumerkës, përveç polifonisë, kanë zakonin të luajnë muzikë vaji me klarinetë mbi varrin e të vdekurit, çka nuk haset zakonisht te grekët e shqiptarët, por e gjen edhe në fise të tjera tribale
Titulli i albumit me muzikë nga viset shqiptare, “Don’t trust your neighbours” (Mos u beso fqinjëve) tingëllon provokues. Ideja e këtij titulli ka lindur nga ndonjë tekst kënge brenda albumit apo është rezultat i një frymëzimi krijues?
Titulli është vendosur prej meje, është një album i përbërë prej dymbëdhjetë 78-shesh, marrë prej disqeve të gjetura shellac. Kjo ishte ndjesia, që m’u krijua nga muzika e vjetër e Shqipërisë. Muzika epirote e të dyja vendeve, më ngjan se ka e kaq të fortë elementin e vetëbesimit dhe të vetëmjaftueshmërisë, duket sikur referencat i merr nga vetvetja. Nuk u referohet fqinjëve, nuk ka besim te fqinjët.
Në librin dhe prezantimet tuaja, i kushtoni një vëmendje të veçantë muzikantit dhe violinistit virtuoz Aleksis Zumbas, i cili lindi në vitin 1883 në fshatin Grameno të Janinës, në një familje rome dhe në 1910-n emigroi në Amerikë. Në përshkrimin që bëni për të, përmendni që interpretimi i tij i miroloit (këngës së vajit) është i paarritshëm, është një “Këngë vaji për fundin e botës’’ dhe që asnjë interpretim tjetër i miroloit prej mjeshtrave të njohur virtuozë, nuk ka veçantinë dhe origjinalitetin e interpretimit të tij. Në një postim thuhej, që origjina e tij më e hershme, e paraardhësve të tij, me shumë mundësi të jetë nga Shqipëria e sotme. Keni gjetur ndonjë evidencë në lidhje me këtë hamendësim?
Mendoj, që ka një evidencë të fortë, që ai e ka origjinën nga Leskoviku ose të paktën një pjesë e paraardhësvë të tij rrjedhin prej andej. Regjistrimi i tij i parë, por edhe regjistrimet e tij të fillimit në Amerikë për Victor Records përmbajnë vallen instrumentale me titullin “Leskovik’’. Në vitin 1945, një vit para se të vdiste, ka bërë një regjistrim për Ajdin Leskovikun në New York, bashkë me një grup burrash nga Poliçani i Dropullit. Por, ka edhe disa evidenca të tjera mbi të cilat më duhet të thellohem më shumë.
Po klarinetistin e famshëm shqiptar Laver Bariu, ju dha mundësia ta njihni nga afër?
Për fat të keq, jo. Do desha shumë ta kisha takuar. Shpresoj që në edicionin e dytë të Festivalit, që do të organizoj në Konicë, të kem mundësi të transmentoj filmin masterpiece “Gjeneral Gramafoni”, me titra në të dyja gjuhët. E adhuroj këtë film. Është kaq subversiv, shpresoj që publiku të arrijë të kuptojë qoftë edhe gjysmën.
Kënga polifonike, në ndryshim nga muzika instrumentale, nuk është kaq e lidhur me muzikantët gypsy. Interesi juaj për polifoninë është i njëjtë me atë, që keni për muzikën e Epirit?
Po, polifonia është kryesisht “home made”, kurse muzika instrumentale ka karakter shtegtues. Jam i thellësisht i interesuar për polifoninë. Shoqet e mia më të mira janë një grup i vogël grash, që quhen Isokratisses, me origjinë nga Poliçani i Dropullit dhe këndojnë këngë në të dyja gjuhët. I kam ftuar të performojnë dhe në Amerikë, në “Kennedy Center” dhe në tetor 2022 kam hedhur në qarkullim një album me këngët e tyre polifonike, i cili titullohet “Cry with Tears”, limited edition vinyl. Në festivalin e fundit, që organizova në Konicë publiku u hipnotizua me zërat e isokrateve. Një nga arsyet që i dua shumë këto vajza, është se janë të lidhura me polifoninë që në lindje dhe janë shumë autentike.
Jam kundër profesionalizimit të këtij lloji muzike, tani të rinjtë mësojnë të këndojnë polifoni në mënyrë akademike, në qendra të ngritura për këtë gjë. Njoh njerëz nga të dyja anët e kufirit, që muzika është e barazvlefshme me vetë ekzistencën e tyre
Lexova, se keni plan të ndërtoni një muze të muzikës së Ballkanit Jugor në anën greke të kufirit. Është diçka, që mendoni ta realizoni në të ardhmen apo në një afat kohor më të prekshëm?
Jo tamam muze, por një qendër, ku do të vendoset koleksioni arkivor i muzikës së Ballkanit Jugor. Ju e quani muze, sepse në të vërtetë do të ketë artefakte, si disqe, instrumente, etj., por qëllimi kryesor i tij do të jetë mbledhja e muzikës, në formën më të hershme në shyllac, nga i gjithë rajoni. Pjesa qendrore e këtij koleksioni, do të përbëhet nga arkivi im personal. Por, ndjenja e fragmentarizmit që ekziston në Ballkanin Jugor, mungesa e bashkëpunimit, grindjet mes njerëzve për përdorimin e kësaj apo asaj fjale, ngjarjet e frikshme që kanë ndodhur në të shkuarën, e bëjnë të vështirë këtë ndërmarrje.
Por, tashmë jemi në shekullin e XXI, duhet që të bashkëpunojmë, të kuptojmë se muzika nuk ka nevojë vetëm për konservim, por edhe për vazhdimësi. Por, që të realizohet kjo gjë, duhet, që të caktohet vendi i duhur, të krijohen kushtet e duhura, pra është një tërësi faktorësh. Muzika është gjëja më rëndësishme, është e shkuara jonë. Nuk do të toleroj asnjë partizan të nacionalizmit dhe politikan të na përcaktojë se çfarë është e shkuara.
Në mediat greke iu bë shumë jehonë edicionit të parë të Festivalit “Why the mountains are so black: The Musical Cultures of Southern Balkans”, që organizuat në Konicë në qershor të këtij viti në bashkëpunim me Fondacionin Onassis dhe Bashkinë e Konicës. Gjithmonë titujt, që përzgjidhni janë kaq poetikë. çfarë përmbante ky festival?
Ishte një festival triditor, ku përpos aktiviteteve të tjera, kisha ftuar muzikantë nga Shqipëria, Maqedonia e Greqisë dhe Thraka. Kisha sjellë grupin e Vasil Ziut nga Lushnja dhe Aurel Qirjon nga Korça, si dhe grupin e grave ‘’Isokratisses’’, që përmenda më lart, që përfaqësojnë Greqinë e Shqipërinë Jugore njëkohësisht. Një nga momentët më magjike të Festivalit, ishte kur u transmentuan në ekran filmat pa zë të vëllezërve Manaki, të kineastëve të parë të Ballkanit Jugor, dhe pikërisht pse ishin pa zë, unë desha që të kishte muzikë. Ndaj krijova një orkestër të përbërë nga në grup muzikantësh nga Shqipëria, Maqedonia e Greqisë dhe Thraka. Ata interpretuan 30 minuta secili, gjatë kohës që jepeshin filmat dhe ishte një atmosferë magjike, një alkimi e vërtetë. Mënyra si unë e perceptoj Ballkanin jugor, nuk lidhet me nocionin e kombit, por me atë të rajonit. Për mua zemra e identitetit është rajoni, nuk është as gjuha, as feja e as raca. Ka karakteristika të përbashkëta, që e bëjnë këtë muzikë koherente mes Shqipërisë Qendrore, Maqedonisë së Greqisë, Thrakës e Epirit.
Keni menduar të shkruani diçka që do të ketë si fokus vetëm pjesën e Shqipërisë?
Kam dy dëshira, që jam i interesuar në lidhje me Shqipërinë. Nëse do të mund të jetoj gjatë, do desha të bëja një studim mbi kontributin e shqiptarëve gypsy(evgjitë) në ekonominë muzikore dhe impaktin e pushtimit gjerman në Shqipëri mbi popullsinë gypsy, si dhe trajtimin e tyre nga regjimi i Hoxhës. Këto gjëra, janë pothuajse të padokumentuara. Kam pyetur disa studiues seriozë dhe askush prej tyre nuk dinte të më thoshte.
Gjithashtu nuk kam arritur të gjej një libër të mirë në anglisht, përsa i përket historisë së Shqipërisë. Ti i përmend një amerikani të zakonshëm Shqipërinë dhe ai nuk e ka idenë, as nëse ndodhet në Europë. Duke marrë parasysh historinë e pasur të Shqipërisë, është për të ardhur keq, që nuk ka studime të thella në anglisht, sidomos përsa i përket historisë kulturore. Ekziston një libër i mirë nga Noel Malkolm, por ai fokusohet vetëm te personalitet shqiptare, nuk mbulon pasurinë e historisë së Shqipërisë.
Asgjë nuk do të mbijetojë, nëse njerëzit nuk duan të mbijetojë. Çdo gjë shkon drejt disintegrimit. Jemi entitete biologjike, që shprehemi përmes kulturës. Kultura bën ciklin e saj dhe ndonjëherë zhduket. Nëse njerëzit e çmojnë muzikën e tyre, ajo do të vazhdojë.
*Melodia e “skaros” lidhet me kullotjen e bagëtisë gjatë orëve të natës në muajt e ashpër të dimrit, që bari nuk është i mjaftueshëm për kafshët. Përmes “skaros”, dhentë mund të kompensojnë ushqimin e cunguar, me kullotjen e zgjatur gjatë natës, 2-3 orë më tepër.