Nëse dëshironi të ecni me kilometra në strofkat e betonit të ndërtuara për të mbrojtur një regjim totalitar izolues që askush nuk donte ta sulmonte, Kukësi në Shqipërinë verilindore është vendi për ju. Diktatura komuniste e vendit të vogël ballkanik pas Luftës së Dytë Botërore la pas nga veprat masive mbrojtëse; fshati është ende i mbushur me mbetjet e shkatërruara të 175,000 mini-bunkerëve prej betoni – të ndërtuara sërish për të ndaluar pushtuesit imagjinarë. Por ‘çmimin e parë’ e marrin tunelet e Kukësit.
I gërmuar nga vitet 1970 deri në fillim të viteve 1990 – pikërisht në kohën e rënies së regjimit komunist – rrjeti nëntokësor kishte për qëllim të strehonte të gjithë popullsinë e qytetit prej 16,000 banorësh për deri në 6 muaj në rast lufte. I pajisur me pajisje që nga zyra e prokurorisë deri tek një klinikë materniteti, ishte projekti më i madh fortifikues i Shqipërisë me tunele që shtriheshin deri në 7 kilometra.
Tani, autoritetet lokale shpresojnë ta kthejnë atë në një atraksion turistik, me ndihmën e financimit të Bashkimit Evropian.
Deri në fund të vitit, thonë ata, një qendër komandimi me shumë dhoma dhe një tunel i gjatë që të çon në të nga bashkia duhet të jenë të aksesueshme.
Shqipëria postkomuniste mbetet një nga vendet më të varfra të Evropës. Turizmi është një fitues kryesor, duke gjeneruar 17% të PBB-së në 2021, ndërsa ardhjet u rritën me 33% në 2022 për të arritur në rreth 7.5 milionë njerëz.
Turistët do të ishin veçanërisht të mirëpritur në Kukës, një qytet 150 kilometra (90 milje) në verilindje të kryeqytetit Tiranë, afër kufirit me Kosovën. Është zona më e varfër e Shqipërisë, pavarësisht nga pasuritë e saj minerale dhe peizazhet mahnitëse malore, nga të cilat shumica e të rinjve emigrojnë – shumë shkojnë jashtë vendit.
Kryebashkiaku i Kukësit Safet Gjici tha se turistëve të mundshëm do t’u ofrohen eksperienca gastronomike si dhe eksperienca e tunelit.
“Një qytet i tillë muze do të tregojë vlerat lokale të popullsisë dhe do të tërheqë vizitorë, do të sjellë para për bashkinë dhe punësim për njerëzit,”- tha ai.
Banorët më të vjetër vendas kanë kujtime të gjalla për kompleksin, i cili u ndërtua kryesisht me punë masive vendase dhe u përdor vetëm një herë në një stërvitje të mbrojtjes civile, në fund të viteve 1980, ushtrim që dërgoi të gjithë popullsinë e Kukësit nën tokë.
Një zile alarmi ra natën. Kryetari i qytetit dhe lideri i partisë u takuan në një hyrje tuneli poshtë zyrave të tyre dhe ecën katër kilometra për të arritur në qendrën e komandës.
Armida Alikaj, e cila në atë kohë ishte 10 vjeçe, tha se babai i saj e zgjoi me qetësi dhe secili mori një çantë shpine me rroba, ushqime dhe batanije, për të shkuar në tunel.
“Nuk kisha frikë sepse na thanë se ishin ndërtuar për ne,”-tha ajo.
“Por zhurma e sirenës ishte e tmerrshme.”
Kukësi është një qytet relativisht i ri me banesa pesëkatëshe me tulla të bardha të stilit sovjetik, të ndërtuara nga e para – me murin e tunelit – për të strehuar rreth 16,000 njerëz pasi qyteti i vjetër u gëlltit në 1978 nga një liqen artificial i projektuar për të ushqyer një hidrocentral.
Banorët e çdo pallati kishin vendin e tyre të përcaktuar në tunele me qarkullim të mirë ajri dhe furnizim me ujë.
Kishte gjithashtu një fabrikë buke, një shkollë, një spital, një maternitet, prokurori, stacion policie, radiostacion, shtypshkronjë për propagandën komuniste, si dhe klasa për fëmijë dhe hapësira për burra dhe gra për t’iu nënshtruar trajnimit për pushkatim dhe aftësi të tjera ushtarake.
Diktatori komunist i Shqipërisë Enver Hoxha ndërpreu lidhjet me Jugosllavinë fqinje në 1949, me Bashkimin Sovjetik në 1961 dhe me Kinën në 1978. Frika e tij nga pushtimi bëri që regjimi të shpenzonte rreth 5% të buxhetit të tij vjetor për ushtrinë.
Oficeri në pension i ushtrisë Haxhi Cenaj, 81 vjeç, thotë se ai kaloi orë të tëra nën tokë në qendrën komanduese të Kukësit me 37 dhoma, ndërsa krerët ushtarakë komplotonin strategjinë e tyre, duke u përgatitur për një sulm jugosllav që nuk ndodhi kurrë, raporton abcnews.al.
Derisa doli në pension në vitin 1995, Cenaj ishte një major që drejtonte një njësi të vogël këmbësorie të caktuar për mbrojtjen e qendrës. Djali i tij, Afrimi, i cili tani kujdeset për një pjesë të vogël të tuneleve, tregon dritat në muret e ftohta, tavolinat e betonit dhe tualetet.
Grupe të vogla lakuriqësh nate qëndrojnë në tavane.
“Shumë britanikë, zviceranë, holandezë apo francezë vijnë në Kukës vetëm për të parë tunelet,”- tha ai.
Bukurosh Onuzi, një ekspert turistik përgjegjës për projektin, tha se ka “shumë interes për të, veçanërisht nga të huajt, por edhe nga të rinjtë shqiptarë që nuk kanë njohuri, nuk kanë informacion ose nuk kanë jetuar në komunizëm”.
Cenaj, ish-majori i ushtrisë, thotë se e kujton me dashuri kohën e kaluar nën tokë.
“Ne kemi provuar skenarë, provokime. Ne planifikuam se do të kishte një luftë, me gjasë një sulm ajror dhe u stërvitëm se si të mbijetonim,”-tha ai.
“Do të preferoja ta kisha ende gati (rrjetin nëntokësor). Kush e di se çfarë po ndodh me luftërat përreth.”/AP
