Tirana është konsideruar gjithmonë një qytet me histori të re, që nis vetëm me themelimin zyrtar në 1614-n nga Sulejman Pashë Bargjini. Por çfarë fsheh kryeqyteti? Cila është historia që ende qëndron në zonat përreth? Ku shkojnë gjurmët e hershme të tij dhe a e njohim ne sa duhet kryeqytetin tonë?
Variantet e dhëna për Tiranën nga historianët, studiuesit e arkeologët janë të shumta. Disa thonë se, emri erdhi nga fjala “Theranda”, e përmendur edhe në burimet e lashta greke e latine. Të tjerë nga “Tirkan”, që ka qenë dikur një kështjellë. Disa mendojnë se fjala Tiranë vjen nga greqishtja e vjetër “Tyros”.
Marin Barleti përmend Tiranën e vogël dhe atë të madhe që në shekullin e XV. Ashtu siç emri përmendet në të njëjtin shekull në dokumentet venedikase e ato osmane. Ka shumë teza të tjera, elementë historikë të cilët – përkundër diferencave mes tyre, – të paktën në një pikë bashkohen: Tirana nuk është një qytet i ri, e për këtë faktet nuk mungojnë as sot në terren.
Vetëm 6 kilometra nga Peza ngrihet kalaja më e vjetër e rrethit të Tiranës, ajo e Dorezit, që mendohet se daton që në shekujt IX-IV para Krishtit. Sigurisht ajo njihet shumë pak, për të mos thënë aspak, nga publiku i gjerë. Fshehur në një zonë të thellë, ajo është vështirë e arritshme për këdo.
Rrënojat që shfaqen janë mbresëlënëse, ashtu si ndërtimi që tregon një teknikë të lartë të përdorur që në kohët antike. Dëmtimet dallohen kudo, ndërsa poshtë një gurore vazhdon e qetë punën e saj. Këtu gërmime të mirëfillta arkeologjike nuk janë bërë kurrë, edhe pse përmes tyre do të mund të kuptohej më shumë për historinë e zonës, e rrjedhimisht edhe të Tiranës së dikurshme.
Jo larg kryeqytetit, në një kodër që vështron më së miri të gjithë luginën ku ai shtrihet, dikur ngrihej një tjetër fortifikim antik.
“Nëse kërkon të identifikosh diçka nga kalaja e Lalmit është thuajse e pamundur. Rrënojat që datonin diku në shekullin e II-të para Krishtit janë zhdukur nga hekurmbledhësit, të cilët në aksionin për të marrë mbetjet e një reparti ushtarak kanë zhdukur edhe mbetjet e saj. Kalaja e Vaqarrit, siç njihet ndryshe, daton në shekullin e II-të, ose më mirë datonte, sepse sot barbarët kanë shkatërruar gjithçka të saj”.
Në të njëjtin krah, më saktësisht në Ndroq, ngrihet një ndër fortifikimet më të mëdha dhe të rëndësishme në llojin e tij, sa i takon rrethit të Tiranës.
“Vetëm në dukje, kalaja e Ndroqit ofron një gjendje më të mirë, sepse po të shikosh me kujdes, dëmtimet janë të shumta dhe të gjithanshme, e po rrezikojnë seriozisht këtë monument kulture. Edhe këtu dëmtimet janë të shumta. Një pjesë muresh kanë rënë apo po bien nga erozioni, ndërsa gropat tregojnë se abuzuesit nuk kanë munguar”.
Shumica e njohin fortifikimin e Petrelës, që ngrihet hijshëm në pjesën më të lartë të fshatit, por pak më tej ndodhet një tjetër monument i rrallë i Tiranës së fshehur: kalaja e Perqopit. Qyteti ilir i Parthinëve daton në shekujt IV-III para Krishtit dhe mendohet se dikur zotëronte rrugën lidhëse nga fusha e Tiranës drejt Qafë Krrabës. Pak më tej edhe një varr monumental, që vazhdon të dëmtohet nga thesarkërkuesit.
Edhe këtu vetëm një pjesë ka dalë në dritë, elementë të tërë janë ende të fshehur nëntokë.
Në pikën më të lartë të Tiranës, në një vend ku edhe tabela përkatëse është zhdukur, dergjet kalaja e Dajtit.
Sipas prokopit të Cezaresë, studiuesit dhe historianit bizantin, kjo kala u ngrit nga Justiniani, së bashku me shumë të tjera në vitet 527-566, si formë për t’u mbrojtur nga sulmet e sllavëve. Sigurisht, në atë kohe nuk ishte parashikuar sulmi nga balta, dheu e bimësia, që e kanë mbuluar thuajse të gjithën.
Nëse dikush mendon se kalatë e Tiranës përfundojnë këtu, gabon. Edhe rruga tradicionale Tiranë-Dibër, në zonën e sotme të Tufinës, kishte mbrojtjen e saj.
“Për të arritur një tjetër kala, atë të Tujanit, rrugëtimi nuk është kaq i lehtë. Rrënojat, që mendohet se vijnë nga periudha e hekurit, mund të preken vetëm pasi ke çarë një xhungël bimësie që të shfaqet përpara”.
Pas mëse 50 minutash, balltazi shfaqet jo thjesht rrënoja e kalasë, por edhe një tjetër pamje e kryeqytetit. Këtu mbetjet janë thuajse të padukshme. Ajo mendohet se ka lindur në periudhën e hekurit dhe më pas është rindërtuar në shekullin e IV-t. Sot ka vetëm gurë të shpërndarë dallueshëm, rezultat i abuzuesve të shumtë.
Fakt është se, emri Tiranë është shumë herë më i vjetër, sesa themelimi zyrtar i qytetit. E kjo faktohet jo thjesht nga kalatë, që ruajnë dukshëm luginën ku sot ngrihet kryeqyteti, por edhe vet fortifikimit që gjallon me vështirësi në krah të Parlamentit.
Banorët e Tiranës kalojnë çdo ditë në këtë vend, pa ditur ndoshta se themelet i shkojnë që në periudhën romake, për t’u ringritur më pas nga Justiniani i Madh, e kështu me radhë. Jo më kot Barleti, Muzaka e të tjerë përmendin Tiranën shekuj përpara 1614-s.
Pikërisht kalaja e Tiranës është objekti, ku Bashkia e kryeqytetit, Instituti i Monumenteve të Kulturës, me kontributin e familjes Toptani, që njihet si pronare në këtë zonë, kanë vendosur ta kthejnë në një formë çarshie tradicionale, e cila të jetë më në fund vërtet e vizitueshme. Ky është hapi i parë. Sigurisht, Tirana do të kishte nevojë edhe për shumë të tjerë, që do të përfshinin të gjithë këtë zinxhir kalash, përmes të cilave do të identifikohej historia e vërtetë e saj.
Tirana e sotme, shpesh identifikohet me xhunglën e betonit ose vellon e re të metropolit modern shqiptar. Por, ajo ka historinë e saj të vjetër dhe ende të pazbuluar mirë, që tregon vlerat e mëdha historike dhe kulturore të Tiranës, qytetit të të gjithë shqiptarëve.
Marin Mema