Zbardhet i plotë Dokumenti 65/ Dokumenti në vijim është zbardhja e shënimeve të dorës, të mbajtur nga sekretaria e gjykatës së Tiranës gjatë njërës prej seancave të gjyqit të Todi Lubonjës më 24 shkurt 1975
Në vijim të debatit publik të hapur muaj më parë me publicistin Fatos Lubonja, pas botimit të librit “Kadare në dokumentet e pallatit të Ëndrrave”, ku u soll një dokument nga gjyqi i Todi Lubonjës, Mapo risjell, tashmë të plotë, procesverbalin e atij procesi. Fjala është për të ashtuquajturin Dokumenti 65, ku është përballja mes dëshmisë së dhënë në gjyq nga Fatos Lubonja me qëndrimet e të atit, Todit, i cili hedh poshtë gjithçka. Dokumenti në vijim është zbardhja e shënimeve të dorës, të mbajtur nga sekretaria e gjykatës së Tiranës, Shpresa Duro gjatë njërës prej seancave të gjyqit të Todi Lubonjës më 24 shkurt 1975. Dokumenti i zbardhur është i konceptuar në tre pjesë. Në pjesën e parë dhe të dytë të procesverbalit janë të gjitha dëshmitë që ka dhënë për të atin Fatos Lubonja. Një pjesë e tyre janë publikuar edhe më parë, por tashmë atyre u janë shtuar edhe disa fakte të tjera siç janë qëndrimet për Enver Hoxhën, apo edhe çështja e mbajtjes së armëve në familjen Lubonja. Në pjesën e tretë të dokumentit janë me radhë përgjigjet që Todi Lubonja ka dhënë për secilën nga dëshmitë e të birit, ku që në fillim ai shprehet se, në tërësinë e tyre, asnjë prej thënieve të të birit, nuk janë të vërteta.
Siç edhe do të lexoni në dokumentin e plotë që po sjellim më poshtë, Fatos Lubonja kishte deklaruar para trupit gjyqësor, se i ati i kishte thënë pas transferimit të tij në Korçe, se sekretari i parë i Komitetit të Partisë “nuk i ka njohuritë e duhura nga ana teorike”, ndërkohë që i ati hedh poshtë dëshminë duke thënë “Me Fatosin nuk jam dakord lidhur me ato që tha për mua me sekretarin e parë të Korçës. Këto janë trumbetuar në gojën e Fatosit nga Mihallaq Luarasi”. E ndërkohë që i biri u kishte thënë hetuesve se “kam bërë shkrime me përmbajtje armiqësore”, shkrime që sipas tij i kishte parë edhe Todi Lubonja, ky i fundit thotë se “Lidhur me shkrimet e tija nuk kam fare dijeni se n’atë kohe unë nuk flisja fare me Fatosin”.
Në procesverbal gjejmë edhe dy pika të tjera të nxehta në përplasjen at e bir. E para kishte të bënte me librat e ndaluar. Në këtë pjesë të dëshmisë Fatos Lubonja kishte përfshirë edhe Ismail Kadarenë, për të cilin ai thotë se i ati kishte vlerësim. “Librat e huaja një pjesë i porosiste babai, një pjesë i merrja unë në ndonjë shok ose babai tek Ismail Kadareja”, dëshmonte Fatos Lubonja. I ati pranon se ka lexuar letërsi të huaj në rrugë legale, e më pas, ka bërë propagandën e partisë, pa përmendur asgjë tjetër.
Një pikë tjetër e nxehtë është qëndrimi për Enver Hoxhën. Fatosi ka dëshmuar për një rast që e quanin drejtuesin e lartë të partisë një “dajrexhi”, nisur nga një manifestim i 1 Majit. I ati e kundërshton, ai mohon të ketë patur dijeni për diçka të tillë. “Tek Fatosi kishim lënë televizorin për ta rregulluar më 16 prill, unë shkova në Lezhë. Televizor nuk kisha, pra nuk pashë parakalimin e 1 majit e s’kam dijeni mbi dajren. Unë nuk kam folur asnjëherë për të sharë udhëheqësin kryesor dhe as partinë”.
Një çështje tjetër që vjen në dëshminë e Fatos Lubonjës, ka të bëjë edhe me disa armë që mbanin në familje, por në përgjigjet e të atit për këtë temë nuk ka ndonjë reagim konkret, siç edhe do ta shikoni në dokumentin e plotë që është në vijim.
Procesverbali i gjyqit, Todi Lubonja: Nuk kam sharë udhëheqësin kryesor e as Partinë
Proces-verbal
Gjykata e rrethit Tiranë
E formuar prej kryetarit Irakli Bozo, ndihmës gjyqtar Haki Alimemeti dhe Ramazan Keta, anëtar të asistuar prej sekretares Shpresa Duro, me pjesëmarrjen e prokurorit Andon Serezi.
Sot me datë 24/II/75 mori në shqyrtim në seancën gjyqësore me dyer të mbyllura çështjen që i përket të pandehurit Todi Lubonja.
I pandehuri, Todi Lubonja i biri i ALEKSIT dhe SOTIRES, lindur më 13.2.1923 në Korçë, banues në Lezhë, origjina: nënpunës i thjeshtë, gjendja punëtor me arsim të lartë, fakulteti letërsi-gjuhë, i martuar me dy fëmijë, pa parti, i përjashtuar më 1973, i padënuar, mban dhe medaljen e kujtimit, CLIRIMIT, 2 medalje trimërie, urdhrin e trimërisë, urdhrin flamurit dhe urdhrin e lirisë të klasit të tretë, arrestuar 27 korrik 1974, aktakuzën e ka marrë.
Deklarohet trupi gjykues se nuk pati kundërshtues.
Lexohet akt akuza nga i pandehuri.
Pyeten palët mbi influencën e hetimit gjyqësor dhe prokurori.
I pandehuri s’pati vërejtje.
Vendim: Gjykata ka vendosur fillimin e hetimit gjyqësor nga pyetja e dëshmitarëve.
Fatos Lubonja, i biri i Todit, lindur me 1952.
Të pandehurin Todin e kam baba.
Ky tregon përgjegjësinë personale që ka në rast dëshmie të rreme.
Mbasi u pyet dëshmitari.
Në vitin 1968 jam dënuar për riedukim në Laç se bëmë një gabim. Gjatë kësaj kohe, dhe më parë, jam marrë me shkrime. Kam lexuar letërsi që nga klasikët dhe deri te modernet. Unë jam marrë me shkrime dhe janë botuar. Babai më ka ndihmuar për këto. Në Laç unë kam bërë shkrime me përmbajtje armiqësore. Kjo ndodhi sepse gjendja ime shpirtërore ka qenë shumë e rënde. Unë më parë kam bërë shkrime të mira, libra, që kur kam qenë në moshën 16 vjeçare. Këto që i bëra me përmbajtje armiqësore në fillim 30 faqet e para i kam bërë të mira, në një kohë që s’isha akoma i dënuar në Laç. Këto faqe i ka parë dhe babai tim. Ky ka pëlqyer shkrimtarët: Ismail Kadare, Dritëro Agolli e një herë për të tjerët thoshte që ata nuk shkruajnë mirë, nuk kanë kurajë por anojnë nga skematizimi, ky ishte mendimi i tij për letërsinë tonë.
Për ditarin tim babai nuk ka dijeni. Kur u transferua babai në Korçë unë u mërzita se thashë që fajtor jam unë. Ai me tha që janë bërë dhe lëvizje të tjera nga partia në kuadro të tjera prandaj mos u bëj merak. Pasi u lirova nga Laçi shkuam në Korçë që të shikojmë familjen. Babai tim ishte i veçuar dhe ankohej sepse dërgohej shpesh në fshat. Dhe raportet ky i bënte. Kurse për sekretaren e parë thoshte që, nuk i ka njohuritë e duhura nga ana teorike.
Lidhur me dramën “Njollat e murrme”, i thashë që mos do kritikohesh edhe ti, por tha që jo, se këtë e ka aprovuar edhe sekretari i parë i cili e ka informuar
Nëna time nuk kishte shoqe në Korçë dhe ishte mërzitur dhe kishte qejf të transferohej në Tiranë. Babai thosh që Ramiz Alia mund të më transferojë. Meqenëse babai ishte sekretari i dytë në Korçë thoshte që nuk do të më zgjedhin prapë në K.Q. Kur folëm, ky u zgjodh e tha që nuk pati lëvizje, pra u zgjodha prapë.
Transferimin në Radio Televizion nuk e priti mirë se tha është sektor delikat dhe ky njihej si liberal. Gjatë kohës që ky punoi në televizion unë nuk i kam patur marrëdhëniet e mira, për shkak të martesës sime dhe prandaj ato shkrimet me përmbajtje jo të mirë, nuk ia dhashë ti lexonte. Në këtë kohë pas lindjes së vajzës sime, filluam të afroheshim dhe ai ishte i shqetësuar për shkak se u kritikua festivali.
Në bisedat që i kam patur me babanë lidhur me këtë thoshte që unë për politikën e kuadrit, jam bazuar te fjala e shokut Enver në Mat dhe për muzikën te fjala e shokut Agim Mero. Drejtori i Radiotelevizionit që kishte qenë më parë, ishte ankuar për këtë që kishe bërë babai. Por babai më tha mua që atë e hoqën nga fjalimi i Matit dhe jo se e hoqa unë. Ishte fjala për Klimi Misjen. Unë i kam thënë babait që këto kritika drejtohen vetëm kundër teje, ay me tha që mendoj se nuk jam vetëm unë që mbaj përgjegjësi për këtë. Ai tha se Sadik Bocaj ka sjellë një revistë gjermano-perëndimore ku flitej për Ramiz Alinë, se ky e solli frymën e re në Shqipëri. Pra, thoshte që nuk jam unë fajtor për këtë.
Në kohën që u bë Pleniumi i IV, babai vjen nga Lezha në shtëpinë time. E pyeta babanë mbi qëndrimin që do të mbante. Ai me tha jam përgatitur të bëj autokritikë. Kur erdhi nga mbledhja tha që u kritikuam rëndë, më shume nga ana Fadilit. Ditën e dytë kam folur për zhvillimet dhe ai më tha mua, që më kritikuan rëndë dhe autokritikën nuk e quajtën me bazë të kuqe-partie. Më tha mos ecni tek mua se puna ime është keq.
Lidhur me përjashtimin nga K.Q disa ishin shprehur për përjashtim vetëm nga K.Q dhe disa për përjashtim nga partia. Këtë fakt ia kam thënë edhe xhaxhait. Nga leximi i bërë në gazetë babajt tim i kish rënë në sy mungesa e Beqir Ballukut. Atëherë ai tha që do të jetë dyshuar se flitet mbi liberalizmin në shtëpi. Atëherë unë i thashë nënës që do ti heq dorëshkrimet e mija. Nëna me tha që ka dhe babai disa shkrime të kohës luftës dhe bashkë me të miat solli edhe ato të babait dhe unë i çova te halla këto. Shkrimet e mia kishin kundërshtime me vijën e partisë, babai kishte parë vetëm 30 faqet e para në të cila s’kishte dalë akoma pena armiqësore.
Librat e huaja një pjesë i porosiste babai, një pjesë i merrja unë në ndonjë shok ose babai tek Ismail Kadareja. Librat e huaja i lexoja në moshën 16 vjeçe. Shkrimet e mija të para kanë qenë të mira.
Kur isha njëherë në Lezhë biseduam për festivalin e 11-të dhe babai më tha që unë e kam programin e festivalit, projektin se kur u dha, Nefo Myftiu më ka hequr nja 6 këngë. Babai im nuk më ka thënë që këtë projekt e ruante kur të dilte i pafajshëm.
Lidhur me armët, di te them se një revolver kishte mbetur në shtëpinë e një kushërirës sime në Tiranë. Kur e mora këtë se më tha babai që merre dhe zhduke se mund të na hapë ndonjë punë. Këtë muhabet e bëra unë me një shokun tim Ilir Kullën. Kështu shkuam te Ervehe Pogoni, unë me Ilirin. E mora unë dhe ia dhashë këtij, ky tha do ta shkrep nja dy herë, unë i thashë që hidhe pastaj. Kam dëgjuar që kishte një automatik gjerman në shtëpi dhe një çifte të Peti Shambllit. Xhaxhaj desh ta shiste kur ngelëm keq ekonomikisht por pastaj nuk kish leje e kështu ngeli.
Babai tonë thoshte që u dënua shumë rëndë, që nuk e meritoi këtë dënim. Ne ishim shumë të shqetësuar se mos arrestohej. Dhe axhën tonë e përjashtuan nga partia e për këtë u bëmë të pakënaqur, sidomos babanë kur e çuan në punë fizike u bë akoma më i pakënaqur. Nëna i tha të shkruante një letër shokut Enver po babai kish mëdyshje. Për festën e 1 majit 1973, kur shoku Enver imitoi dajren në kohën që po kalonte grupi me dajre, ne e menduam që kishte diçka që nuk i shkonte shokut Enver. Për punën e babës për shokun Enver, unë i kisha thënë hallës, kjo tha që ai është i sëmurë. Atëherë unë në telefon i thashë vëllait që thuaji babait mos lodhet kot për letrën se dajrja nuk është mirë, është i sëmurë, se s’kisha si ti thosha në telefon emrin e shokut Enver. Pastaj babai më dërgoi një letër me fjalë shumë të rënda për shokun Enver e kur shkova në Lezhë e bisedova por babai tim ishte në gjendje shume të rëndë nga puna fizike. Lidhur me Pleniumin e IV-t babai me tha, që shoku Enver në fillim ishte për mos përjashtimin tim nga partia, por në fund pastaj ai u bashkua me ato që ishin për përjashtim.
***
I tregohet letra dhe tha që po.
Kjo është që më ka dërguar babai nga Lezha, të cilën ma dërgoi me vëllanë mbasi fola më vëllanë në telefon. Pra me këtë letër unë kuptova që bëhej fjalë për shokun Enver. Para se të filloj Pleniumi, para fjalimit 15 marsit, babai më tha që tashti kanë humbur fare besimin tek ne, sepse në pyetjen që kishte bërë shokut Enver më thanë me cilën jam, me ju apo me armikun. Mund të më kenë vënë ndonjë gjë për të dëgjuar bisedën tonë. Lidhur me Stalinin ka thënë qe ai është diktator dhe duhet edhe shoku Enver mos zgjidhet sekretar I-rë, unë kështu e kam kujtuar. Lidhur me vizitën e Niksonit në Kine babai me tha që Kina, është një vend i madh dhe ka nevojë nga ana ekonomike që të ketë marrëdhënie me vende të medha, kurse partia jonë nuk e e aprovuan këtë marrëdhënie ndërmjet Kinës e Amerikës. Në një libër të Leninit, një hap para dy hapa prapa, flitet lidhur me dërgimin e specialistëve në vendet perëndimore.
Në kohën kur babai u dënua dhe nuk mendoj se do dënohej kaq rëndë. Ky ngriti disa hipoteza se mos ka ndonjë keqkuptim nga udhëheqja për të – këtë e lidhi me një grindje që kish ndodhur në “Zërin e Popullit”, kur ishte k/redaktor dhe ky ishte grindur me Manushin e Fadilin. Kur u transferua në Korçë ai ka shprehur pakënaqësi kundër sekretarit I-rë dhe nuk shihej mirë nga ky por jo nga partia. Lidhur me shkrimtarët e thashë edhe me lart që babai ngrinte Ismail Kadarenë dhe kritikonte të tjerët që nuk kanë guxim të shkruajnë me kurajë, por janë skematike. Fjalët e tjera lidhur më këtë që kam bërë në letrën janë interpretimet e mija.
Mbi pyetjen i pandehuri tha që shkrimet me përmbajtje jo të mirë i kam shkruar në një moshe jo të pjekur. Babai me thoshte të lexoja çdo gjë që të formohesha, kurse mbas dënimit të babajt rashë në gabime se babai nuk i dënonte veprimet e tyre dhe më thoshte që ky ka të drejtë. Për shkrimet jo te mira, fillimin babai ma pëlqeu por vazhdimin tha s’do ta bësh kur më ka pyetur më vonë për këtë, unë i kam thënë që ka më tepër anë subjektive. Kur mora letrën nga babai unë kam shkuar në Lezhë me vonesë, po nuk e kam diskutuar këtë letër me babanë. Shkrimet e mija mi ka kërkuar babai po unë nuk i kam dhënë se po i lexoja vetë. Për artin dekadent babai thoshte që mua më pëlqejnë me tepër klasiket si Shekspiri, Balzaku kurse për Kamynë nuk di.
Mbi pyetjen e të pandehurit, dëshmitari tha që unë nuk kam bërtitur ndonjëherë në birucë. Mua më shtrënguan njëherë duart fort sa i rashë murit, por duke ditur që kisha babanë afër nuk kam thirrur.
*****
I pandehuri tha qe në tërësinë e thënieve nuk janë të vërteta.
Në hetuesi kam thënë që djali im është torturuar në natën e 4 gushtit, e kam dëgjuar që ka thirrur: të poshtër, këtij i thonë tmerr. Dëshmitari thotë që kam thirrur nga gjendja shpirtërore por jo se jam torturuar. I pandehuri tha që mua më kane torturuar jo fizikisht por në anën e ushqimit. Hetuesi që për mua është Nevzat Hazvedari më ka lënduar duke më prerë ushqimin diabetik.
Me Fatosin nuk jam dakord lidhur me ato që tha për mua me sekretarin e parë të Korçës. Këto janë trumbetuar në gojën e Fatosit nga Mihallaq Luarasi.
Lidhur me shkrimet e tija nuk kam fare dijeni se n’atë kohe unë nuk flisja fare me Fatosin. Pra nuk pranoj asgjë lidhur edhe me këtë, për të cilën ka thënë edhe Mihalllaq Luarasi.
Lidhur me letrën që është gjetur në shtëpinë e Fatosit, është shkruar prej meje por nuk është interpretimi siç thuhet në hetuesi.
Tek Fatosi kishim lënë televizorin për ta rregulluar më 16 prill, unë shkova në Lezhë. Televizor nuk kisha, pra nuk pashë parakalimin e 1majit e s’kam dijeni mbi dajren. Fatosi i kishte thënë Agimit, djalit tjetër që dajrja është i sëmurë dhe dajrja ka rënë në dashuri. Pra unë duke mos kuptuar i shkrova një letër Fatosit, por nuk ka përmbajtjen që lexoi Fatosi. Unë nuk kam folur asnjëherë për të sharë udhëheqësin kryesor dhe as partinë.
Mbi pyetjen që i bëri dëshmitarit, ky i fundit tha që unë kam lexuar libra nga të bibliotekës së tij , Kamysë në gjuhën shqipe, antologjinë e Joneskut.
I pandehuri tha qe lidhur me Pleniumin e IV-t, unë kam thanë vëllait që shokët e plenumit e quajtën autokritikën time të lyer me bojë të kuqe, herë për përjashtim, e herë (i thashë) që çështjen e autokritikës time e lanë në dorë të organizatës. Unë nuk kam thënë që udhëheqësi kryesor më ka bërë kurban mua për të tjerët.
Kam lexuar letërsi të huaj me dhjetëra dhe jo vetëm 4 që thotë hetuesi, por të gjitha i kam lexuar në rrugë legale dhe kam bërë propagandën e partisë. Lidhur me atë që thotë Fatosi se kam biseduar se do zgjidhesha ose jo në Komitetin Qendror unë nuk kam biseduar gjë me të. Atë e dinte vetëm kongresi, nëse do të zgjidhesha ose jo.