Viti i Ri është koha në të cilën nis një vit kalendarik. Shumë kultura e festojnë ngjarjen në mënyra të ndryshme. Në kalendarin gregorian, dita e vitit të ri bie më 1 janar. Kjo ditë korrespondon me kalendarin e vjetër romak (rreth 713 para erës sonë). Urdhri i muajve ishte nga janari në dhjetor sipas kalendarit të vjetër romak në periudhën e mbretërimit të Numa Pompilius në vitin 700 para erës sonë. Kjo e dhënë dëshmohet nga Plutarku dhe Macrobius, dhe kjo mënyrë e matjes së vitit kalendarik ka qenë në përdorim për një kohë të gjatë. Në kohët tona vende të tilla si Italia, Spanja, Çekia, Britania e Madhe dhe Shtetet e Bashkuara e kanë 1 janarin edhe si festë kombëtare.
Mesopotamia (Iraku) themeloi konceptin e Vitit të Ri 2000 vjet para Krishtit. Romakët ja dedikuan ditën e Vitit të Ri Janus, zotit pagan të portave dhe dyerve nga ku vjen edhe emri i muajit të parë të vitit janar. Hyjnia pagane Janus paraqitet sipas mitologjisë me dy fytyra: njëra para dhe tjetra prapa, duke sugjeruar se festimet e Vitit të Ri janë tradita pagane.
Jul Cezari reformoi kalendarin në vitin 46 para Krishtit duke e cilësuar si kalendarin Julian. Pas vrasjes, në nder dhe për ta hyjnizuar atë, senati romak votoi miratimin e këtij kalendari 1 janar të vitit 42 pes. Që nga ky vit u institucionalizua kalendari Julian. Datat e muajit mars që përkojnë me ekuinoksin, solemnitetin e lajmërimit të Jezu Krishtit, apo festave të tjera të krishtera, janë përdorur gjatë mesjetës si ditën e parë e vitit të ri.
Gjatë mesjetës, në Evropën Perëndimore, ndërsa kalendari Julian ishte ende në përdorim, autoritetet e zhvendosën ditën e parë të nisjes së vitit të ri në mënyra të ndryshme si 1 mars, 25 mars, ditën e Pashkëve, 1 shtator, 25 dhjetor etj. Por duke nisur nga viti 1582, pas adoptimeve të ndryshme, mjaft vende ju rikthyen kalendarit të vjetër romak.
Zgjerimi i kulturës perëndimore gjatë shekujve të fundit ka ndikuar në miratimin e 1 janarit si ditën e parë të vitit kalendarik në shumë vende të botës, duke i dhënë asaj përmasa globale.Megjithatë, përdorimi rajonal ose lokal i kalendarëve të tjerë ende vazhdon i shoqëruar me praktika kulturore dhe fetare që i përkasin popujve apo etnive të ndryshme.
Vende të tilla si Izraeli, Kina dhe India e festojnë vitin e ri të përcaktuar nga kalendarë të tjerë. Një traditë e tillë është prezente edhe në mjaft vende të Amerikës Latine.
Në kundërshtim me besimin e përbashkët perëndimor, Viti i Ri nga 1 janari nuk është një festë fetare për të krishterët ortodoksë. Kalendari liturgjik ortodoks nuk ka asnjë dispozitë për respektimin e Vitit të Ri. 1 janari është në vetvete një festë fetare, dhe kjo për shkak se kjo ditë është festuar si dita e rrethprerjes së Krishtit (8 ditë pas lindjes së tij), dhe një përkujtim i shenjtorëve. Ndërsa kalendari liturgjik fillon më 1 shtator.
Kombet ortodokse, megjithatë, mund të praktikojnë festime civile për Vitin e Ri. Ata që i përmbahen kalendarit Julian, duke përfshirë Bullgarinë, Qipron, Egjiptin, Greqinë, Rumaninë, Sirinë dhe Turqinë, respektojnë njëkohësisht të dy festat; fetare dhe civile më 1 janar.
Në kombe dhe vende të tjera, ku kisha ortodokse ende i përmbahet kalendarit Julian, duke përfshirë Gjeorgjinë, Jeruzalemin, Rusinë, Republika e Maqedonisë, Serbinë, Malin e Zi dhe Ukrainën, Viti i Ri civil është shënuar 1 janari, ndërsa të njëjtën festë fetare e kremtojnë më 14 janar (e cila përkon me datën 1 janar sipas kalendarit Julian).
Viti i Ri Lunar (Viti i Ri Aziatik)
Viti i ri kinez, i njohur gjithashtu si Vitin e Ri Lunar, është fiksuar Hëna e Re e muajit të parë hënor që korrespondon me fillimin e pranverës (Lichun). Data e saktë mund të bie në çdo kohë në mes 21 janarit dhe 21 shkurtit sipas kalendarit gregorian. Tradicionalisht, çdo vit përfaqësohet nga një kafshë.
Viti i Ri Korean është dita e parë e kalendarit hënor. Viti i Ri në Vietnam është si Viti i Ri kinez për shkak të kalendarit të njëjtë që përdoret. Në Tibet Viti i Ri bie nga janari në mars.
Viti i Ri në Indi, sipas rajoneve, festohet nga marsi deri në prill. Viti i Ri iranian, i quajtur Novruz, është dita që përmban momentin e saktë të ekuinoksit e cila ndodh zakonisht më 20 ose 21 mars, duke nisur me fillimin e sezonit të pranverës. Në kalendarin Bahhai, Viti i Ri ndodh gjithashtu në ekuinoksin e pranverës më 21 mars dhe është quajtur Novruz. Tradita iraniane u miratua edhe në vendet e Azisë Qendrore, duke përfshirë kazakët, uzbekët dhe ujgurët, por nuk është i njohur si Novruz. Ajo zakonisht festohet më 22 mars.
Në Nepal Viti i Ri festohet nga 12-15 prill. Në Bengali festohet më 14-15 prill. Populli i Kutchit e feston Vitin e Ri pas 22 qershorit. Kjo ditë është e lidhur me fillimin e shirave pasi është një zonë kryesisht në shkretëtirë. Sipas kalendarit hindu, Viti i Ri nis zakonisht më 22 qershor dhe përfundon më 22 korrik.
Në traditën hebreje mjalti është përdorur për të simbolizuar një vit të ri të ëmbël. Në një vakt tradicional për këtë festë, fetat e mollës zhyten në mjaltë dhe hahen me bekime të recituara për një vit më mirë e më të ëmbël.
Viti i Ri Islam është i bazuar në 12 muaj hënorë që arrijnë në rreth 354 ditë. Viti i Ri mysliman ndodh rreth njëmbëdhjetë ditë para datës së kalendarit Gregorian.
Viti liturgjik i krishterë
Zhvillimi i hershëm i vitit liturgjik të krishterë përkoi me Perandorinë Romake (Lindje dhe Perëndim), dhe më vonë me Perandorinë Bizantine. Ai ka filluar më 1 shtator, ditë e cila përkon me themelimin e kishës së lashtë, pavarësisht ditës zyrtare romake e cila nis më 1 janar sipas kalendarit Julian. 1 shtatori mbizotëroi gjatë gjithë krishterimit për shumë shekuj.
Edhe pas skizmës Lindje-Perëndim më 1054, kalendari liturgjik mes Romës dhe Kostandinopojës ruajti përputhjet kryesore. Gjatë këtyre shekujve, viti katolik kishtar romak u zhvendos në ditën e parë të ardhjes në jetë të Shën Andrew (30 nëntor). Sipas ritit latin të Kishës Katolike, viti liturgjik fillon në 4:00 pm të së shtunës së katërt në mes 26 nëntorit dhe 2 dhjetorit.
Kalendari i sotëm liturgjik ortodoks lindor ende fillon më 1 shtator, duke vazhduar çdo vit më lindjen e Hyjlindëses (8 shtator) dhe Lartësimin e Kryqit (14 shtator) deri në kremtimin e Lindjes së Krishtit (Krishtlindjeve), me anë të vdekjes dhe ringjalljes së Tij (Pashkëve), ngritjes së Tij dhe fjetjes së Hyjlindëses (Virgjëreshës Mari, më 15 gusht).
Kalendari i sotëm liturgjik Koptik ortodoks reflekton të njëjtat struktura themelore të lashta, edhe pse pushim i tij në fillim nga ortodoksët lindorë më 452 tregon dëshmi të një zhvillimi të veçantë. Kalendari kopt është i bazuar në kalendarin e lashtë egjiptian të cilin perandori Augustus e reformoi më 25 pes për ta mbajtur atë përgjithmonë në sinkronizim me kalendarin Julian, por kjo nuk është identike me kalendarin Julian.
Datat historike evropiane të Vitit të Ri
Gjatë Republikës Romake dhe Perandorisë Romake Viti i Ri përkonte me datën në të cilën çdo konsull hynte për herë të parë në zyrën e tij. Kjo ndoshta ishte data 1 maj në vitin 222 para erës sonë, 15 mars nga 222 pes deri në vitin 154 para erës sonë dhe 1 janar nga 153 para Krishtit. Në vitin 45 pes, kur kalendari i ri Julian i Jul Cezarit hyri në fuqi, senati fiksoi 1 janarin si ditën e parë të vitit. Kjo ishte edhe data tradicionale vjetore e thirrjes së senatit romak. Ky Vit i Ri civil mbeti në fuqi gjatë gjithë kohës së mbretërimit të Perandorisë Romake si në Lindje dhe Perëndim.
Në Angli kalendari julian nisi në vitin 1066 pasi William Pushtuesi u bë mbret. Ai urdhëroi 1 janarin si vit të ri civil. Më vonë, megjithatë, Anglia dhe Skocia ju bashkuan Evropës për të festuar Vitin e Ri më 25 mars.
Në stilin modern vit i ri fillon më 1 janar festën e rrethprerjes së Krishtit.
25 marsi u përdor si ditë e Vitit të Ri në shumë vende të Europës në Mesjetë dhe kjo ditë përkonte me festën e Lajmërimit (tradicionalisht më nofkën Lady Day).
Skocia ndryshoi stilin modern të Vitit të Ri që daton më 1 janar 1600, nga Akti i Parlamentit më 17 dhjetor 1599. Megjithatë bashkimi i kurorave mbretërore skoceze dhe angleze me pranimin e Mbretit James VI dhe I në vitin 1603, dhe madje edhe bashkimin e vetë mbretërisë në 1707 (Mbretëria e Bashkuar), Anglia vazhdoi duke përdorur 25 marsin si ditë të parë të vitit deri pasi Parlamenti miratoi Kalendarin (New Style) sipas aktit të vitit 1750. Ky akt urdhëroi gjithë territoret e Britanisë së Madhe të përdornin kalendarin gregorian, dhe njëkohësisht ripërcaktuan si vit të ri civil 1 janarin (përveç Skocisë). Ky akt hyri në fuqi më shtator 1752.
Viti i Ri sipas pashkëve ka filluar të shtunën e Shenjtë (një ditë para Pashkëve). Kjo ditë është përdorur në të gjithë Evropën, sidomos në Francë, nga shekulli XI deri në shekullin e XVI. Një disavantazh i këtij sistemi ishte se, për shkak të Pashkëve, kjo ishte një festë e lëvizshme e mund të ndodhte dy herë në vit.
Në stilin e Krishtlindjeve, Viti i Ri ka filluar më 25 dhjetor. Kjo ditë është përdorur në Gjermani dhe Angli deri në shekullin e XIII dhe në Spanjë nga shekulli XIV deri në shekullin e XVI.
Më 1582, Papa Gregori XIII, reformoi kalendarin Julian si fillimin e Vitit të Ri të kalendarit gregorian.
Ekuinoksi i 22 shtatorit ishte dita e Vitit të Ri sipas kalendarit republikan francez nga viti 1793 deri 1805.
Zonat kohore
Për shkak të ndarjes së globit në zona kohore, viti i ri lëviz në mënyrë progresive rreth globit. Zona e parë kohore kur vjen Viti i Ri është e vendosur në ishujt Line, një pjesë e kombit të Kiribatit e cila ka një zonë kohore 14 orë përpara UTC.
Të gjitha zonat e tjera kohore janë 1 deri në 25 orë më pas me një ditë më parë (31 dhjetorin). Në Samoan Amerikane dhe Midway, Viti i Ri nis në orën 11:00 të 30 dhjetorit. Këto janë ndër vendet e fundit të banuara për të vëzhguar Vitin e Ri.
Megjithatë, territoret më periferike të pabanuara siç janë ishujt Howland Island dhe Baker Island (SHBA), janë përcaktuar si brez kohor brenda zonës së kohës 12 orë pas UTC dhe vendet e fundit në tokë për të parë ardhjen e 1 janarit. Këto ishuj të vegjël koralorë ndodhen mes Havait dhe Australisë, rreth 1.000 milje në perëndim të Ishujve Line. Kur ishujt Hoëland Island festojnë ardhjen e Vitit të Ri, në ishujt Line dhe Kiribati ora është 02.00 e 2 janarit.