Ilirët dhe epirotët kanë përbërë prej kohësh në historiografinë mo- derne dy komponentë të një binomi, përpjekjet për zgjidhjen e të cilit kanë kërkuar një angazhim shkencor ndërdisiplinor të historianëve, ar- keologëve dhe linguistëve.
Në këtë drejtim janë bërë shumë hapa për- para, por mbetet ende për t’u bërë, përderisa opinioni shkencor vazhdon të mos jetë në një emërues të përbashkët për të gjitha çështjet që kanë të bëjnë me përmbajtjen dhe veçoritë e zhvillimit historik të tyre.
Pa pasur qëllim të rihapim këtu një diskutim tashmë mjaft të njo- hur mbi raportet brenda këtij binomi dhe veçanërisht mbi ato të për- bërësit të dytë të tij me botën greke, do të ndalemi në disa paralele e veçanti që e karakterizojnë zhvillimin historik të ilirëve dhe epirotëve, duke marrë shkas nga përfaqësimi bashkërisht i qytetërimeve të tyre në një kspozitë arkeologjike aq të përkryer si ajo e Hildeshajmit, në kuadrin e paraqitjes tërësore të qytetërimit të lashtë të truallit të sotëm të shqiptarëve.
Ç’ishin ilirët dhe epirotët dhe si na paraqiten ata në burimet e shkruara antike? Cila ka qenë shtrirja territoriale e tyre?
Ilirët dhe epirotët kanë qenë popullsi antike të përbëra nga fise të ndryshme, që u njohën me këto emërtime vetëm në kohën kur ato arritën të krijonin formacionet e tyre shtetërore më vete në shek. V-IV p.e.sonë. Të përfshirë në mënyrë direkte ose indirekte në ngjarjet e atëhershme të botës mesdhetare, ilirët dhe epirotët i gjejmë të përmenden në mjaft raste, nga autorët antikë. Karakteristikë është fakti se të dyja këto popullsi në sytë e autorëve antikë shiheshin si «barbarë», term ky, in- terpretimi i të cilit ka ngjallur mjaft diskutime.
Për t’u vënë në dukje është se cilatdo qofshin interpretimet për domethënien e këtij termi, burimet e shkruara i dallojnë ilirët dhe epirotët nga grekët. Përmbaj- tja themelore e këtij dallimi konsiston në atë që ata flasin një gjuhë të ndryshme nga greqishtja dhe bënin një jetë të organizuar në bazë të normave të ndryshme nga ato që ekzistonin në Greqinë klasike të qytet-shteteve (poliseve). Të dhëna të shumta në këtë drejtim kemi ve- çanërisht për fiset epirote të molosëve, kaonëve dhe thesprotëve.
Dallimin e epirotëve nga grekët e bën veçanërisht të qartë Tukididi në fund të shek. V p.e.sonë, kur përshkruan veprimet ushtarake të Luf- tës së Peloponezit, por një dallim të tillë të tyre, sikurse dhe për rastin e ilirëve, e shohim dhe tek autorë të tjerë antikë si Efori, Pseudo-Skylak- si, Polibi, Straboni etj.
Pasazhet e veprave të tyre janë bërë tashmë kaq të njohura sa nuk është nevoja të përmenden një për një. Do të donim vetëm të vinim në dukje se nëse me termin «barbarë grekët do t’i kishin përcaktuar epirotët jo në kuptimin etnik por për sa i përket nivelit kulturor më të ulët në raport me atë të tyre, bëhet i vështirë kuptimi në këtë drejtim i këtij apelacioni, kur ai përdoret edhe për popuj si persët apo egjiptianët, në raport me të cilët helenët e mesit të shek. V nuk e mbanin veten më superiorë.
Termi «barbarë në kupti- min kulturor të fjalës vështirë se mund të gjente një përgjigje të këna- qshme gjithashtu në rastin kur nga Tukididi mësojmë se banorët e Argosit të Amfilokisë ishin bilingë.
Sipas tij, ata e mësuan greqishten nga ambrakasit, që ishin kolonë korintas, ndërsa banorët e tjerë të Amfi- lokisë për të janë barbarë. Dhe meqë ra fjala për Ambrakinë, e cila ka qenë një nga ngulimet korintase në Epir krahas Anaktorionit dhe Leu- kadës, ngulime greke këto jo të vetmet, sepse të tilla në Epir kemi edhe Buketin, Elatrinë dhe Pandosinë të themeluara nga elejtë, si do duhej kuptuar themelimi i kolonive greke në një territor të banuar nga grekë?
Nëse do pranohej, më në fund, se termi «