Kjo është një intervistë e rrallë e Anthony Arthanas, biznesmenit dhe filantropistit shqiptaro- amerikan që u zhvendos në Amerikë me familjen kur ishte katër vjeç. Ai u bë një nga njerëzit më të pasur me një nga restoranetet më të famshëm në Amerikë, Anthony’s Pier 4.
Ai është bashkëkohës i Fan Nolit dhe Konicës, një kontribues i palodhur i çështjes shqiptare dhe i komunitetit shqiptar në Boston dhe në Amerikë.
LEVINE: Unë jam Janet Levine. Sot është 3 dhjetor 1994. Jam këtu në restorantin Anthony’s Pier 4 në Boston, Massachusetts, dhe do të flas me Anthony Athanas, i cili erdhi nga Shqipëria në 1915 kur ishte katër vjeç. Dua të them se jam shumë e lumtur që jeni këtu.
ATHANAS: Gëzohem që të kam këtu.
LEVINE: Faleminderit. Dhe, le t’ia nisim nga fillimi. Nëse do të thuash datëlindjen tënde, dhe, në Shqipëri keni lindur?
ATHANAS: Unë quhem Anthony Simian Athanas. Dhe jam lindur në Korçë, Shqipëri, prej nga kanë ardhur shumica jonë. Nëna ime ishte fëmijë, edhe unë isha fëmijë kur ajo u largua nga fshati Trebickë. Atje jetuan shumë e shumë breza. Por Lufta Ballkanike, ata duhej të lëviznin, sepse Lufta Ballkanike ndodhi. Greqia, Bullgaria, Serbia dhe Mali i Zi po luftonin kundër Perandorisë Osmane. Dhe na u desh ta zhvendoseshim nga fshati, se po digjnin disa fshatra. Dhe ne u transferuam në, duhet të ketë qenë rreth njëzet e pesë mijë atëherë, është rreth gjashtëdhjetë tani, gjashtëdhjetë mijë, në Korccë. Por është një gjë e mahnitshme. Të gjitha ato fshatra që i quanin Vakëf të Korccës. Mendoj se duhej të kishte të bënte diçka me fenë, manastiret. Nuk jam shumë i sigurt. Të gjithë mburren se janë nga Korça. Unë përdor gjithmonë fjalët Trebicka.
LEVINE: E shoh. Pra, ju po mendoni se ata ishin nga rrethinat e Korçës në vend që të kishin ardhur, si ju, nga Trebicka. Me fjalë të tjera, ata nuk u zhvendosën në Korcca.
ATHANAS: Oh, ata u shpërngulën në Korçë, sepse e patën të vështirë të jetonin në ato zona, sepse ishte Lufta Ballkanike. Dhe kushtet e jetesës ndryshuan. Njerëzit tanë ishin muratorë, dhe ata u larguan, u larguan nga fshati Trebickë dhe udhëtuan nja dy ditë me materialet e tyre për të ndërtuar shtëpi për njerëzit e pasur.
LEVINE: Pra, kur thoni njerëzit tanë, familjen tuaj, apo. . .
ATHANAS: Fshati.
LEVINE: Fshati.
ATHANASI: Kishte disa fshatra përreth, zanati i tyre është, ndërtimi, muratorë.
LEVINE: E shoh. Pra, pra ju i konsideroni njerëzit tuaj fshat, pak a shumë.
ATHANAS: Epo, kisha parasysh njerëzit e mi, po. Domethënë, të gjithë njerëzit e Shqipërisë do t’i quaja njerëzit tanë.
LEVINE: E shoh.
LEVINE: Fshati në të cilin jetonit, sa njerëz kishte afërsisht në të?
ATHANASI: Epo, në atë fshat, kam një pikturë lart të fshatit, e kam një, në atë fshat kishte dy lagje në atë fshat, dhe mendoj se ishin, njëra ishte gjashtëdhjetë shtëpi, tjetra ishte tridhjetë shtëpi. Por është një gjë e mahnitshme që, sot me xhip nga Korça në Trebickë do të merrte katër orë, sepse duhet të sfidoni malet. Këto fshatra quheshin Treska, Trebicka, Katundrica, Taberder[?], Luarasi. Ata ishin të gjithë një fshat. Dhe ata ishin vërtet të parët që erdhën, sepse personi i parë që erdhi në Shtetet e Bashkuara ishte një prift nga Katundi, që është fshati i gruas sime, që erdhi këtu, dhe që ishte, mendoj se ishte në 1880-ën. Ka pasur një më parë, por nuk kanë asnjë dokument, por të dhënat tregojnë se ka disa biseda me njerëz që kanë ardhur këtu, një ka hyrë më parë, por është larguar dhe ka shkuar në Argjentinë. Ne filluam menjëherë këtu një gazetë shqipe. Më vonë u bë shqip dhe anglisht, por fillimisht, shumë dekada ishte vetëm shqip. Dhe unë kam qenë president i kësaj në një kohë. Unë kam qenë edhe kryetar i dioqezës, Dioqezës Ortodokse Shqiptare. E dini, shqiptarët janë shtatëdhjetë për qind myslimanë, njëzet për qind ortodoksë dhe dhjetë për qind katolikë. Janë tri fe. Muslimanët u konvertuan. Ata ishin pjesë e Perandorisë Osmane që i konvertonte njerëzit. Ata u konvertuan, disa u konvertuan në shekullin e tetëmbëdhjetë, por konvertimi më i thellë ishte në shekullin e gjashtëmbëdhjetë. Këto janë tri fetë që kanë. Tani emrat e tyre janë të ndryshëm. Emrat e tyre, për shembull, shqiptarët myslimanë, ata kanë emra islamikë. Por shqiptarët katolikë iu drejtuan pak më shumë kishës perëndimore, kishës katolike romane. A doni që unë të vazhdoj?
LEVINE: Po.
ATHANAS: Katolikët romakë, janë vetëm dhjetë për qind. Ata bënë një punë shumë të mirë në ruajtjen e gjuhës dhe letërsisë, megjithëse edhe ortodoksët bënë, edhe muslimanët gjithashtu bënë. Por ata, katolikët, kishin mbështetjen e perandorisë Austro-hungareze, e cila ishte, dhe zonat në atë kohë, si Sllovenia dhe Kroacia. Janë katolikë, shihni, dhe janë afër me Perandorinë Austro-Hungareze. Dhe ata ndihmuan, sepse ata u trajnuan dhe mësoheshin më mirë, sepse priftërinjtë katolikë ishin më të arsimuar se tanët. Pra, ata e mbajtën këtë vend të bashkuar. Dua të them, nuk dua të them se katolikët ia dolën mbanë të vetëm. Ato tri fe, udhëheqja e atyre tri feve e mbajtën atë vend të bashkuar.
LEVINE: Tani, ku jeni ju sa i përket fesë?
ATHANAS: Unë jam ortodoks si ata njerëz që keni takuar ju (qesh) në Ëorcester. Unë jam ortodoks. Por unë jam rritur duke mu folur për sprovat dhe mundimet e njerëzve që përbëjnë atë vend, një vend të pavarur, me serbët në veri dhe grekët në jug. Ata kanë bërë një punë të admirueshme. Dhe e kanë bërë se njerëzit tanë, në atë kohë ne shqiptarët vinim nga fshatrat, njerëz jo të sofistikuar, të arsimuar në mënyrë modeste. Dhe këta fshatarë sapo erdhën kursyen paratë e tyre, dhe ata punonin për pesë ose gjashtë dollarë në javë dhe, ata do të hipotekonin pagën e tyre të muajit për t’i dhënë kauzës. Për shembull, në 1908, 1908 ose ’09, ata mblodhën njëqind e shtatëdhjetë e pesë mijë dollarë. Dhe ata dollarë, ata e bënë atë, dhe kjo ishte, rilindja e lëvizjes shqiptare, ishte këtu në Boston. Një ditë më parë mbajta një bisedë këtu lart, dhe ishte edhe Ambasadori i Shteteve të Bashkuara në Shqipëri, dhe ai nuk kishte qenë kurrë në Boston. Dhe i thashë “meqë nuk ke qenë në Boston, po të them se ja ku është Bunker Hill. Ja edhe North Church. Dhe tani dua t’ju them se ku po ndihmoni dhe të përgëzoj se çfarë ndihme i keni dhënë Shqipërisë. Por në këto rrugë, dy nga krerët e Rilindjes shqiptare, dy prej tyre, Faik Konica dhe peshkopi F.S. Noli, që më vonë u bë kryeministër, ecnin në këto rrugë, ashtu si John Hancock dhe Paul Revere, kanë ecur në këto rrugë”.
LEVINE: Epo, atëherë ju jeni i mirëvendosur këtu në Boston për sa i përket trashëgimisë suaj shqiptare.
ATHANAS: Epo, jo. Domethënë jemi, por jemi asimiluar shumë tani, e dini. Jemi asimiluar. Dhe ne jemi, për shembull, unë kam qenë këtu shtatëdhjetë e nëntë vjet, por nuk jam, dua të them, jo, sigurisht, unë jam amerikan. Më pyetën pak kohë më parë, bënë një emision për mua në televizion, për jetën time. Dhe një nga pyetjet ishte “Si ndihesh? Ti je një shqiptar kaq i fortë. Si ndihesh për ndryshimin midis tokës ku je dhe asaj nga vjen…” “Epo u thashë, kjo është toka që më dha të gjitha mundësitë. Kjo është toka ime e adoptuar. Nuk ka dallim. Unë i dua të dyja. I dua të dy vendet. Nuk do të isha tradhtar i asnjërës prej tyre. Veçanërisht sepse nuk mund të jetoj shtatëdhjetë e nëntë vjet në një tokë dhe të mos kem njëfarë besnikërie. I detyrohem gjithçka”.
LEVINE: Epo, le të fillojmë nga fillimi. Mund të thoni datëlindjen tuaj?
ATHANAS: 28 korrik 1911.
LEVINE: Dhe emri i nënës suaj?
ATHANAS: Evangjeli, emri i saj i vajzërisë Peters Athanas.
LEVINE: Dhe emri i babait tuaj?
ATHANAS: Simian.
LEVINE: Dhe ju kishit dy vëllezër?
ATHANAS: Kam dy vëllezër. Njëri ka ndërruar jetë, njëri është me ne, është në pension.
LEVINE: Dhe si quheshin? Çfarë …
ATHANAS: Arthur dhe Leëis. Por emrat e tyre ishin shqip, Leëis quhej Lazarus dhe Arturi quhej Thanas (Othanis). Sa herë që shihni një shqiptar apo një ortodoks me emrin Artur, quhet Thanas. Nëse shihni dikë me emri Ernest, ai quhet Ernestos. Dhe nëse shihni, nëse dëgjoni për një, Uilliam, Bill, emri i tij është Vasil (qesh).
LEVINE: Plani fillestar ishte të vinit këtu në Amerikë dhe më pas të ktheheshit në Shqipëri?
ATHANAS: Jo.
LEVINE: Jo?
ATHANAS: Po, kjo ishte ndjenja e tyre, sepse, e dini, ata ishin mirë, ishin të pranuar mirë, si të huaj. Unë isha i sëmurë në spital për një vit dhe prindërit e mi nuk paguan asgjë.
LEVINE: Pse mendoni se populli shqiptar është më i interesuar për ruajtjen e trashëgimisë shqiptare. THANAS: Epo, mendoj se është për këdo, për cilindo që ka ardhur këtu, të gjithë njerëzit që kanë ardhur këtu. Për shembull, unë e them gjithmonë këtë. Golda Meir ishte mësuese në Milëaukee dhe ajo u bë kryeministre e Izraelit. Finoli jetoi këtu dhe mori diplomën në Harvard dhe doktoraturën në Universitetin e Bostonit, dhe ai, ai është kryeministër. Masarak i Çekosllovakisë, ai e bashkoi Çekosllovakinë, e dini. Gana Boldi nga Italia jetonte në Manhatan.
LEVINE: Nga vëllezërit kush ishte më i madhi dhe cili ishte më i riu?
ATHANAS: Unë jam më i moshuari. E humba babanë kur isha rreth njëzet. Ai ishte pesëdhjetë e një vjeç dhe unë isha kryefamiljari.
LEVINE: Si i kujtoni katër vitet, katër deri në pesë vitet që ishit në Shqipëri tani?
ATHANASI: Më kujtohet si në ëndërr, shiko, shihja në ëndërr duke ngjitur një kodër, dhe e kam vendosur atë kodër, të cilën nuk e ngjisja dot, atë kodër e kam vendosur në Trebickë, se kam dëgjuar kryesisht për Trebickën. Por kur vizitova Shqipërinë në ’89, e gjeta atë kodër në Korçë. Ajo kodër ishte në Korçë. Dhe mbaj mend që kishte një oborr. Më kujtohet oborri. Dhe e vendosa në Trebickë. Dhe oborri, më kujtohet oborri dhe pema (qesh).
LEVINE: Uau. Dhe vazhduat ta ëndërroni pasi e patë atje?
ATHANAS: Jo, jo. (qesh) Jo. Por unë ëndërrova, këto janë ëndrra që të gjithë i kanë në bibliotekën e ëndrrave, por jo ëndrrat e fundit, sepse kam qenë i përfshirë në shumë gjëra që më kanë tërhequr vëmendjen. Nuk do t’u hyjmë ëndrrave tani. Ko do të ishte një program më vete.
LEVINE: Epo, më trego për çfarëdo që të kujtohet para se të vije këtu.
ATHANAS: Më kujtohet, më kujtohet ardhja, na u deshën tri javë, sepse ne po shmangnim anijen gjermane sepse, uh, Arqiduka u v ra në Sarajevë. Dhe Lufta e Parë Botërore nuk kish filluar por, por ata po përgatiteshin. Kështu që na u deshën tri javë për të arritur këtu, dhe ne ishim shumë poshtë në fund të anijes. Por kishim një gjë që e kishim sjellë me vete. E di, kosin, duhet të kesh një kulturë (farë) për të zënë kosin. Çdo familje kishte ca farë kosi. Jemi rreth tridhjetë e dy veta të gjithë së bashku, të gjithë të të njëjtit fis. Dhe ne sollëm farën e kosit. Pra, ne bëmë pak kos, sepse gjetëm pak qumësht, dhe ata e futën farën në të, dhe më pas e vendosën, e mbuluan me batanije, siç mbaj mend që i pashë tek bënin, dhe nëna ime e bënte më vonë këtë gjë. Ne kishim edhe bukë, qepë dhe gjëra të tilla. Pra, ne patëm dhe të gjithë sollëm, oh, një gjë të mahnitshme, kur shikoj prapa në historinë e popullit tonë, se ata të gjithë sollën kulturën e kosit. Sepse nuk e gjenin këtu, sepse këtu nuk kishte kos. Tani është shumë i famshëm (qesh).
LEVINE: Po, oh, po. Kur thoni klanin, fisin tuaj, a i njihje në të vërtetë të gjithë tridhjetë e dy personat?
ATHANAS: Oh, po, po. Unë u rrita me ta. Ne jemi rritur këtu. Ne jetonim në Nju Bedford. Të gjithë një familje jetonte në Nju Bedford. E dini, dhe ata grindeshin. Dhe kjo është edhe Shqipëria, e dini, grindjet, të njëjtat gjëra si atje (qesh). Pra, edhe ne kemi pasur grindjet tona. Por ne jetonim në Nju Bedford.
LEVINE: Dhe ku shkuat kur mbërritët për herë të parë?
ATHANAS: Në Nju Bedford. Babai im erdhi këtu shumë më parë, dhe ai shkoi në Fitchburg, por ne erdhëm këtu në Nju Bedford. Kështu që ne të gjithë jetuam këtu. Dhe…
LEVINE: Si quhej anija? E mbani mend?
ATHANAS: Po. Letheria. Në greqisht kjo do të thotë liri. Është një gjë interesante. Shihni, u nisëm nga Greqia, Pireu. Dhe emri i anijes ishte Letheria. Nuk jemi larg kufirit grek, e dini. Uh…
LEVINE: Pra, ju përmendët që njerëzit fillimisht dolën nga fshati, para jush, kur ju ishit në mitër, por kur shkoi nëna juaj.
ATHANAS: Jo. Uh, kishte shumë breza nëpër fshatra, shumë. Unë besoj se ato fshatra ishin në zonën e Stefan Dushanit në shekullin e 12-të. Sepse, dhe emrat janë sllavë. Shihni, sllavët erdhën në shekullin e gjashtë, në Jugosllavi.
LEVINE: Epo, po pyesja, a mendoni se kur familja juaj erdhi këtu ata ishin refugjatë? A do ta quanit kështu, apo do të…
ATHANAS: Ata ishin emigrantë.
LEVINE: Ata ishin emigrantë.
ATHANAS: Po.
LEVINE: Por kur ata shkuan në …
ATHANAS: Nuk kishte, uh, askush nuk i detyroi të dilnin. Vetëm se kushtet, si të gjithë njerëzit erdhën këtu. Më lejoni t’ju jap një nga shembujt më të mirë pse njerëzit erdhën këtu. Bismarck ishte i pari që kishte Sigurime Shoqërore. A dije këtë? Bismarku ishte i pari, në mesin e shekullit të nëntëmbëdhjetë, Bismarku. E dini grupin më të madh etnik këtu në Shtetet e Bashkuara? Gjermanët.
LEVINE: Po, e kam dëgjuar këtë.
ATHANAS: Gjermanët. Ata u larguan. E dini kur u futën Sigurimet Shoqërore këtu? Në vitet ’30, mirë? Ata njerëz u larguan, sepse unë dua të kthehem në thelbin e kësaj gjëje, ata u larguan nga Gjermania duke pasur sigurime shoqërore atje, por erdhën këtu sepse mundësitë ishin këtu. Më pyet pse kanë ardhur këtu? Ata erdhën për mundësi më të mira dhe jetesë më të mirë për familjet e tyre (qesh). Sepse Amerika, Amerika është, të gjithë ëndërrojnë të shkojnë në Amerikë(qesh).
LEVINE: Nuk ishte pers ekutim. Ishte mundësi.
ATHANAS: Jo. Nuk ishte pers ekutim. Më lejoni ta them kështu. Kishte grindje mes grupeve, ju e dini, por jo, nuk ishte që ne ishim të pers ekutuar si ar menët, si hebrenjtë. Nuk mund të shkonim fshat më fshat pa na gr abitur. Nuk bëhet fjalë. Të gr abisnin gjatë gjithë kohës. Gjyshja ime ishte e njohur në fshat. Ajo kishte një gropë atje dhe kishte një ar më pikërisht në gropë (qesh). Gr abitje kishte, jo vetëm në Shqipëri, por kishte banditë në të gjitha ato, në Italinë e Jugut, e dini, kishte banditë…
LEVINE: Pra, ky ishte një fakt i jetës.
ATHANAS: Po. Por jo ndryshe nga të tjerat, fusha të tjera, dhe pa arsim kombëtar. Edukimi bëhej nga kisha, dhe kisha ishte greke, dhe njerëzit nuk dinin greqisht, por shpejt e mësonin, sepse kjo ishte e vetmja gjë që lejohej të mësohej. Dhe shqipja nuk bëhej fjalë.
LEVINE: Pra, fëmijët mësonin greqisht kur shkonin në shkollë.
ATHANAS: Kur shkonin në shkollë, ishte koha e babait tim. Ata mësonin greqisht. Ata flisnin greqisht, mësuan të flisnin greqisht, por me theks shqip. Dhe, babai im, unë shita fruta dhe perime me babain tim, dhe ai do të bënte, e dini, tetë herë tetë, gjashtëdhjetë e katër. Dhe ai e bënte këtë në greqisht. Unë i thashë: “baba, pse e bën kështu, pse nuk e bën shqip?”. “Nuk e bëj dot në shqip”, thotë ai. “Nuk më kanë mësuar. Nuk kam shkuar kurrë në shkollë shqip”. “Si mësuat”, i thashë babait tim. “Si e mësuat shqipen atëherë?” “Ashtu siç po mësoni tani”, tha ai. Sepse dikur më mësonte. “Lexo gazetën,” thoshte ai. “Lexo gazetën, është e lehtë, është një gjuhë fonetike.” E kupton se çfarë dua të them? “Ashtu siç po mësoni tani. Unë e mësova ashtu si po mësoni tani. Ti lexon shqip shumë mirë, apo jo?”
LEVINE: Nuk të kujtohet babai në kohën kur ishit në Shqipëri.
ATHANAS: Jo.
LEVINE: Por a ju kujtohet ndonjë gjë për të cilën ju ka folur kur erdhi këtu para pjesës tjetër të familjes?
ATHANAS: Epo, ai erdhi këtu dhe, ai, ata kishin të njëjtat shaka që bënin me të huajt, e dini. Njëri prej tyre ishte, ai punonte për Johnson, Harvey Johnson që prodhonte armë në Fitchburg (qesh). Ata (amerikanët) me një tel korenti në dorë shkuan tek ai dhe i thanë: “E shikon këtë tel këtu? Merre dhe fërkoje me atë telin tjetër”. Dhe rryma e përplasi për tokë (qesh). Dhe e dini se si i referoheshin banorëve të këtushëm? “Këta të huajt janë cc’janë!” Dhe ata vetë ishin të huajt. Dhe unë u them: “I huaj, e dini kush është i huaji?” “Po, po flas për atë të huajin atje.” “Ti je i huaji këtu. Është toka e tij. Ai ka ardhur këtu para teje”.
LEVINE: Po gjyshja juaj? A ju kujtohet ajo?
ATHANAS: Oh, erdha me të. Kam foto me të gjitha këto. Po, erdha me gjyshen. Gjyshi im, më kujtohet gjyshi. Mbaj mend në Shqipëri, varrimin e gjyshit tim.
LEVINE: Oh, a mund të flisni për këtë?
ATHANAS: Po. Nuk di shumë, nuk di shumë për këtë, por ai ishte shtrirë. Një trup i shtrirë. As arkivol, asgjë.
LEVINE: Në shtëpi?
ATHANAS: Një tavolinë në shtëpi. Në shtëpi, dhe është një gjë e mahnitshme pse e mbaj mend. Si një litar rreth kyçeve të këmbës, kishte një litar të lidhur në të. Nuk e di pse. Edhe sot e kësaj dite nuk e di pse e kanë pasur këtë. Por unë pyeta. Më kujtohet kur pyeta: “Pse duhet litari? Për çfarë e ka litarin gjyshi atje?” (qesh) Është budallallëk për të folur, por …
LEVINE: Jo, kjo është interesante.
ATHANAS: Por nuk e kam marrë vesh kurrë, duhet të ketë pasur ndonjë zakon.
LEVINE: Po, po ta zbuloj ndonjëherë, do t’ju them (qeshin). Pra, dhe gjyshja jote. Ju kujtohet përvoja me të në Shqipëri?
ATHANAS: Oh, sigurisht. Ajo na tregonte të gjitha historitë. Ajo tregonte histori. Dhe histori që ishin të përshtatshme, të rëndësishme për çdo gjë që po diskutonim, ose çfarëdo që po përjetonim.
LEVINE: Oh, Zot. A mbani mend ndonjë?
ATHANAS: Oh, histori të mrekullueshme, të mrekullueshme. I mbaj mend të gjitha, sinqerisht.
LEVINE: Oh.
ATHANAS: Njëra është për një tenxhere. Një tenxhere është një enë gatimi dhe Nastradin Hoxha, bazohet e gjitha në këtë karakter, hoxha do të thotë prift mysliman. Dhe ai shkoi te fqinji i tij. Keni kohë për këtë?
LEVINE: Po, absolutisht. Kjo është e mrekullueshme.
ATHANAS: Dhe ai thotë: “Dua të marr hua një tenxhere. “Çfarë do të thotë të marrësh hua, për sa kohë do ta mbash?” Ai thotë: “Vetëm disa ditë dhe do t’jua sjell”. “Je i sigurt që do ta sjellësh”, thotë ai, “për dy ditë? Ka raste kur nuk e mban fjalën. “Dy ditë dhe do t’jua sjell. Kam një festë të madhe dhe nuk kam një tenxhere për të gatuar ushqimin.” Dhe fqinji ia dha. Nastradini vuri një tjetër tenxhere më të vogël brenda së madhes. Dhe ia ktheu ditën e dytë, siç i kishte premtuar. “Po, faleminderit, por çfarë është kjo këtu? e pyet fqinji. Nastradini ia kthen: “Oh, kam një lajm të mirë për ty. Tenxherja që më dhe lindi një fëmijë”. Nastradini erdhi edhe njëherë tjetër dhe tha “Dua të marr hua një tenxher borxh. “Sa të duash”, i thotë fqinji. Ai mori tenxheren e mbajti tre-katër javë, një muaj. Fqinji shkoi i mërzitur dhe pyeti: “Nastradin, çfarë ndodhi me tenxheren?” Ai i thotë: “Epo, kam një lajm të keq për ty. Tenxherja vdiq”. Fqinji thotë: “Si mund të vdesë tenxherja?” “Nëse mund të lindë një fëmijë, mund edhe të vdesë, ia kthen Nastradini”. Kjo është ajo, që na mësonte të mos jemi syleshë. Kur merrni diçka, jini të kujdesshëm.
LEVINE: Oh, Zot. Dhe gjyshja juaj e shpiku historinë?
ATHANAS: Babai im kryesisht dhe gjyshja. Jo, ato nuk ishin histori të sajuara. Ishin histori të treguara brez pas brezi.
LEVINE: Kur erdhët këtu shkuat në Nju Bedford dhe më pas filluat shkollën?
ATHANAS: Po, fillova shkollën. Dhe unë u largova në kohën e pushimit dhe kujdestari erdhi pas meje. (qesh) Kjo është e vërtetë. Unë shkoja dhe u ccoja drekën të afërmve të mi. Ata punonin në fabrikat e pambukut. Nëna ime punonte, ishte tjerrëse, endëse në një fabrikë pambuku. Dhe u ccoja drekat dhe më jepnin dhjetë cent apo pesë cent. Unë bëra një çerek dollari dhe babai më thotë: “Sa ke bërë?” Ai nuk priste një çerek dollari. Çerekdollarin e parë që bëra në jetë, shkova te babai dhe ai e fërkoi në mjekër. Kështu ishte zakoni. Sigurisht që kisha një baba fantastik.
LEVINE: Ai e fërkoi ccerekdollarin në mjekër si për të thënë bëfsh sa më shumë para …”
ATHANAS: Po, ashtu është.
LEVINE: Pra, duket sikur babai juaj kishte një ndikim vërtet të fortë.
ATHANAS: Shumë. Ai nuk ishte agresiv si unë. Ai nuk ishte, e dini, gjithmonë thoshte: “Mos u bëj shumë i pangopur. Mos u bë shumë i pangopur”.
LEVINE: Dhe, kështu ishte ai në Nju Bedford kur erdhët për herë të parë këtu?
ATHANAS: Mmm. Ai vdiq në vitin 1932.
LEVINE: A ju kujtohet anija që hyri në portin e Nju Jorkut kur po mbërrinit këtu?
ATHANAS: Si në ëndërr.
LEVINE: Dhe, diçka për Ellis Island? A është kjo diçka që mund ta mbani mend që në atë moshë të hershme?
ATHANAS: Mbaj mend që nuk isha shumë mirë. Ata ishin të shqetësuar për se mos më kthenin mbrapsht. Sepse kishim dikë në grupin tonë që kishte, tuberkulozi ishte mjaft i përhapur në ato kohë…. Dhe një nga grupi ynë u kthye mbrapsht sepse kishte tuberkuloz…
LEVINE: A ju kujtohet ndonjë gjë për këtë, për rikthimin, se si ndiheshin njerëzit?
ATHANAS: Më kujtohet se si po qanim dhe të gjithë po qanin.
LEVINE: Pra, si ishte përvoja juaj e shkuarjes në shkollë, kur shkuat për herë të parë në shkollë këtu?
ATHANAS: Epo, nuk dija të flisja anglisht. Dhe mendova, siç ju thashë më parë, ishte pushim dhe ika. Dhe më kujtohet mësuesja ime e parë dhe ajo…
LEVINE: E mbani mend emrin e saj?
ATHANAS: Palmer. Më kujtohet shkolla, shkolla Cedar Grove Street. Dhe pastaj shkova në këtë klasë të tretë, klasën e katërt në shkollën Phillips. Mësuesit e saj donin të kishin, ishte përvjetori i njëqindtë i shkollës, dhe më kërkuan të shkoja. Ata kishin shenjuar dy njerëz që mendonin se kishin arritur diçka në jetë, ndaj më kërkuan të shkoja atje dhe qëllon që televizioni shqiptar ishte këtu për të bërë diccka për mua. Kështu që shkova atje dhe kalova mirë me ta, e dini, në shkollë. Drejtori, natyrisht, të gjithë, unë jam shumë i njohur, kudo. Unë eci në Nju Jork në rrugë dhe më njohin. Sepse unë kam qenë në biznes këtu për kaq shumë kohë, dhe ne u shërbejmë gjysmë milioni njerëzve në vit këtu. Kështu që ata, njerëzit në rrugë më njohin mua në Nju Bedford.
LEVINE: Si ndihet, kur dikush ju njeh në rrugë?
ATHANAS: Shkëlqyeshëm. Epo, sigurisht, ndihesh mirë. Dhe shumë prej tyre bëhen shumë nostalgjikë, e dini, kur të jeni në moshën time, dhe ata janë gjithashtu, dhe nuk të lënë të shpëtosh lehtë.
LEVINE: A e dini se çfarë ju shtyu?
ATHANAS: Çfarë?
LEVINE: Çfarë ju shtyu të arrini kaq shumë sa keni bërë?
ATHANAS: Epo, unë edhe kam humbur shumë. Zotëroja tridhjetë e pesë hektarë, dhe në një çështje gjyqësore, por bëra partnerë me disa njerëz dhe humba dyqind milionë dollarë. Gjithë toka që grumbullova dhe paratë që më kushtuan për ta patur. Pra, po dalim nga kjo humbje.
LEVINE: Por fakti që ti kishe diccka për të humbur. Dua të them, a e dini se çfarë ju shtyu, ose çfarë ishte ajo që dëshironit?
ATHANAS: Epo, unë bëra të njëjtën gjë kur shisja gazeta si fëmijë, e dini. Unë kam, nuk dua të …
LEVINE: Mund të mburreni, është në rregull (ajo qesh).
ATHANAS: Kur shisja gazeta dhe shisja fruta, e zbrazja kamionin, e di, duke e shitur. Nuk shkoja në shtëpi derisa e mbaroja. Gjithmonë bie në sy. Ka njerëz të caktuar që janë të tillë. Po, sepse vëllezërit e mi nuk ishin të tillë.
LEVINE: Më trego për gjërat që ke bërë. Sikur e nisët me të ccuarit e drekës në fabrikë, dhe pastaj çfarë?
ATHANAS: Babai im shiste fruta dhe perime, kështu që i thashë: “Unë dua ato luleshtrydhe dhe do të shkoj dhe do t’i shes”. “Jo, je shumë i ri”, thotë ai. Hyra në çdo derë vetëm, e dini, sicc bëjnë shitësit. Dhe luleshtrydhet filluan të shkrihen me diellin që u binte. I ktheva. Dhe ai më thotë: “Nuk ke faj. Luleshtrydhet nuk ishin shumë të mira. Dhe është faji im”. Një baba tjetër do thoshte: “Të thashë të mos shkosh”.
LEVINE: Po.
ATHANAS: Dhe, disa ditë më vonë i thashë, “O ba, më jep ato luleshtrydhet?” Ai thotë: “Oh, jo, jo, jo.” I mora shkova tek një zonjë dhe i thashë: “Zonjë, ja ku janë luleshtrydhet. Merri në kuzhinë. Hidhini përmbys. Dhe nëse nuk janë të mira, merrini falas”. I morën, dhe unë i shita të gjitha. I shita të gjitha luleshtrydhet.
LEVINE: Sa vjeç ishit?
ATHANAS: Oh, rreth tetë. E dini çfarë dua të them, unë isha tetë vjeç. Dhe, e shihni, unë, kuptova, si fëmijë, se mund të shisja, por u sigurova që ato luleshtrydhe të ishin shumë të mira. Kështu që e mbaj parasysh këtë në biznesin tim sot. Sigurohem që gjithçka që vendoset në atë pjatë të jetë për së mbari. E dini, i jepni diçka, i jepni besim, i jepni besim se ato luleshtrydhet janë të shëndosha, i jepni besim se do të bëni një punë të mirë.
LEVINE: Po, e shoh. A kishte një dyqan babai juaj, apo ju…
ATHANAS: Po, kishim një, kishim një dyqan dhe jetonim pas dyqanit dhe kishim një hambar prapa për të mbajtur kalin, Billy. Dhe më vonë ai bleu një kamionccinë. Por, ne kishim edhe një karrocë shtytëse përpara kësaj. Dhe në dyqan, nëna ime mbante dyqanin, babai im dilte duke shitur fruta. Nëna ime ishte punëtore.
LEVINE: Oh, kështu që ju morët etikën tuaj të punës edhe prej saj.
ATHANASI: Edhe prej tij, por në një mënyrë më filozofike. Dhe më shumë, ju e dini, në mënyrën e të menduarit. E kuptoni? E dini, ka një fjalë seckel. Nuk keni dëgjuar kurrë për këtë, fjalën hebraike?
LEVINE: Sekel?
ATHANAS: Sekel. Epo, kjo do të thotë që duhet të kesh … (ai qesh) Thjesht, këto gjëra nuk vijnë nga një libër shkolle.
LEVINE: E drejtë, e drejtë. Por ndikimet tuaja, e nënës dhe babait tuaj nuk ndikuan në të njëjtën mënyrë te vëllezërit tuaj?
ATHANAS: Oh, po. Ata ishin shumë të rinj. Sepse vëllai im më i vogël ishte adoptuar nga daja. Po. Um, zakoni më i çmendur që kishin, nëse njëri prej tyre nuk kishte fëmijë, vëllai nuk kishte fëmijë, dhe njëri kishte ta zëmë tetë. Kishim gjithsej dhjetë, por dy vdiqën. Dhe ata i lanë ta adoptonin njërin. Sepse ai kalonte verën me ne gjatë gjithë kohës, dhe unë shkoja me të, isha me të. Unë jam dhjetë vjet më i madh se ai. Pra, kur ai ishte katër vjeç, unë isha katërmbëdhjetë vjeç dhe isha me të gjatë gjithë kohës. Dhe unë do të isha me të, babai im do të insistonte që unë të isha me të gjatë gjithë kohës. Po. Ai është pilot. Vëllai im Louis ishte shumë, shumë i mirë, shumë i zgjuar, shumë i mirë. Vetëm shkollën e mesme, por shumë i lexuar.
LEVINE: Sa i përket përparimit tuaj në punën tuaj, ju bëni dërgimin e drekës dhe më pas …
ATHANAS: Fruta.
LEVINE: Fruta. Dhe pastaj si keni…
ATHANAS: Në restorante. Kam punuar në, kam filluar të ndez stufa. Ato kohë restorantet përdornin qymyr dhe dru. Dhe dija diçka për koksin. Shkoja në fabrikat e Neë Bedford, Cotton Mills dhe familja ime, nëna ime nuk duhej të blinte kurrë qymyr ose dru. Sillja koks në shtëpi. E dini çfarë është koksi? Do ta grumbulloja qymyrin në bodrum (qesh). Pra, në restorant detyra ime ishte të ngrihesha në mëngjes dhe t’i ndizja zjarrin shefit të kuzhinës. Studentët gjithmonë bëjnë pyetjen nëse shkova te orakulli dhe orakulli më tha: “Duhet të jesh njeri i restoranteve, Anthony?” Jo! Isha i uritur, më duhej të shkoja të punoja në një restorant, të bëja ccdo gjë. E dini si kërkonim punë gjatë grevës së fabrikave të pambukut? Ne do të shohim nëse ndonjë oxhak, ose pirgje oxhaqesh nxirrte tym dhe vraponim atje (qesh).
LEVINE: Oh, uau.
ATHANAS: E sheh?
LEVINE: A ka ndonjë gjë tjetër që mund të thoni se si ndikoi tek ju ardhja në këtë vend nga një vend tjetër, fakti që keni ardhur si emigrant në Amerikë? A mendoni se kjo ka ndikuar në ndonjë mënyrë në personalitetin tuaj?
ATHANASI: Epo, unë nuk isha katër-pesë vjeç, nuk kisha njohuri për tokën që lamë pas. Por unë e di nga njerëzit e mi, historitë që më tregojnë, se çfarë lane pas. Dhe unë e nxora prej tregimeve të tyre, se duhet të isha mirënjohës që isha këtu (qesh). Por unë, nuk kam përjetuar asgjë atje. Eh, kjo është e vetmja gjë që mund të përshkruaj.
LEVINE: Mirë. A ka ndonjë gjë tjetër që iu vjen në mend për ardhjen në këtë vend ose në ishullin Ellis?
ATHANAS: Epo…
LEVINE: Ah, ndoshta për çfarë je më krenar në jetën tënde.
ATHANAS: Epo, unë jam krenar për vendin ku jetojmë. Unë jam krenar për këtë vend. Nuk mund ta imagjinoja të jetoja diku tjetër. E dini, tingëllon e çuditshme, ndoshta, për disa njerëz, e dini, sepse ata gjejnë, gjejnë kaq shumë të meta në të, por megjithatë, dua të them, nuk mund ta imagjinoja të jetoja diku tjetër. Dhe, um…
LEVINE: Kur jeni kthyer në Shqipëri, ka…
ATHANAS: Jam kthyer tri herë. Në kohën e Enver Hoxhës nuk më donin aty, se isha shembull i keq dhe, në fakt, më thoshin “Do ta ccojmë në gjyq”. Por pasardhësi i tij, Ramiz Alia tha se nuk kishte problem. Ata më ftuan, në fakt. Sepse ata nuk linin shumë njerëz të hynin, e dini, nëse nuk do të thoshit asgjë të mirë për ta.
LEVINE: E shoh.
ATHANAS: Dhe unë isha, epo mirë, komunizmi nuk përshtatej mirë me skemën time (qesh). Dhe, Shqipëria është një vend shumë i varfër. Ata janë njerëz shumë krenarë. Kur mendoj për Shqipërinë, nuk e di si arriti të bëhej shtet me ata fqinjë që ka (qesh). Nëse ke fqinjët që ka Shqipëria, nuk ke nevojë për armiq (qesh).
LEVINE: Ju konsideroheni një figurë e shquar shqiptaro-amerikane.
ATHANAS: Po, është një barrë që nuk e dua (qesh). Unë mendoj se është kështu, po. Dhe në të njëjtën kohë nuk mund të jesh profet në vendlindjen tënde (qesh). E dini, unë jam, më vlerësojnë ata, por megjithatë, nuk jam, askush nuk është profet në vendlindjen e tij. Mos harroni se duhet ta provoni veten çdo ditë (qesh).
LEVINE: Epo, a keni ndonjë axhendë, apo keni ndonjë filozofi apo ide që do të dëshironit t’i zbatonit, sa i përket komunitetit shqiptaro-amerikan?
ATHANAS: Epo, unë jam, kam qenë në atë pozicion ekonomikisht për t’i ndihmuar dhe do të vazhdoj ta bëj këtë. Dhe unë nuk jam Anthony Athanas që isha dikur për shkak të asaj që ndodhi, por gjithsesi jam në lojë, nuk jam në gjendje të keqe (qesh). Dhe unë do të vazhdoj t’i ndihmoj. Kjo nuk do të thotë se nuk do të mbaj përgjegjësitë e mia ndaj këtij vendi dhe agjencive të tij, dhe duke qenë në biznes unë ndihmoj, dua të jem i dobishëm për të gjithë, jo vetëm për shqiptarët, sepse babai im gjithmonë thoshte: e dhjeta, e dhjeta. Një e dhjeta e pasurisë suaj mbartet … (qesh)
LEVINE: Eshtë për bamirësi, është për t’u dhënë?
ATHANAS: Po.
LEVINE: Po…
ATHANAS: Epo, unë kam bërë edhe pak më shumë (qesh)
LEVINE: A ka ndonjë …
ATHANAS: Bleva një piano për kishën dhe shkova, në vitin 1941, pagova 1 800 dollarë për të. Dhe në atë kohë peshkopi në Kishë ishte Fan Noli, ish-kryeministri i Shqipërisë. Dhe i thashë nënës sime. U ktheva në shtëpi dhe i thashë nënës sime. Dhe ajo më thotë: “Sa krenar do të ishte babai yt”. Dhe unë i dhashë çmimin e pianos. “Tani, meqë e the dhënë çmimin, – thotë ajo, – Zoti i madh ta ka fshirë nga veprat e mira, atë që bëre. Nuk duhet të thoni kurrë një çmim për atë të mirë që ke bërë”.