Me librat e tij, të përkthyer në të gjithë botën, ai bëri të njohur arbëreshët larg kufijve të Kalabrisë. Një udhëtim me shkrimtarin nga Carfizzi në pakicën më të madhe kulturore dhe gjuhësore italiane përmes fjalëve, traditave dhe ritualeve arbëresh.
Një komb brenda një kombi tjetër, një vend ku populli shqiptar mbërriti gati gjashtëqind vjet më parë dhe u integrua me popullin kalabrez që tashmë jetonte atje, duke përzier, por duke ruajtur kulturën, gjuhën dhe vlerat e tokës së origjinës. Është Arbëria dhe ka mirëpritur pakicën më të madhe kulturore dhe gjuhësore në Itali, e cila pikërisht në Kalabri ka gjetur tokën e saj që e adoptoi, me dhjetëra fshatra, veçanërisht në zonën Cosentino, të populluar nga arbëreshët, trashëgimtarë të udhëheqësit Gjergj Kastriot Skënderbeu dhe të trupave të tij. i cili kaloi detin për të shpëtuar nga osmanët.
Gjuha e zemrës dhe ajo e bukës
“Një mrekulli e rezistencës” sipas Carmine Abate, shkrimtarit arbëreshe të lindur në Carfizzi (KR) i cili që nga koha e “Il ballo tondo“ (1991, tani Oscar Mondadori dhe i publikuar në SHBA) e deri më sot e ka njohur publikun e gjerë me këtë botë që për të komunikuar përdor dy gjuhë: atë të zemrës, të trashëguar nga paraardhësit e tyre dhe atë të bukës, italishten që të gjithë fëmijët mësojnë në shkollë, qofshin Albanofonë apo Litìri (Latinisht).
“Të dyja janë të rëndësishme, por e para është më e rrënjosur tek ne. Arbëreshët nuk u mbyllën si një iriq që përpiqej të mbrohej nga një botë që donte të anulonte identitetin e tyre, ata u hapën nga jashtë që në fillim. Ishte sikur të kishim frikë të humbasim duke humbur gjuhën tonë dhe për këtë – në një mënyrë pak a shumë të vetëdijshme – ne përpiqemi t’i rezistojmë homogjenizimit. Forma më e lartë e integrimit është hapja ndaj të tjerëve duke mbetur vetvetja. Ne e kemi bërë atë për gjysmë mijëvjeçari, është forca jonë”.
Dhe pikërisht nga fjalët që fillojmë me Carmine Abate të zbulojmë Arbërinë, sepse ato janë çelësi për të kuptuar vlerat e dhëna në këngët rapsodike: besa, që është respekti për fjalën e dikujt, ose mikpritja. “Tek ne është vërtet e shenjtë, aq sa thuhet: mysafiri duhet të nderohet, duke i ofruar bukë, kripë dhe zemër. Në San Demetrio Corone, përkujtimi i të vdekurve zhvillohet midis shkurtit dhe marsit dhe është një rit i lashtë që përfundon në një banket mbi varret”.
Aromat që përzihen
Ekzistojnë disa pjata tipike: “Në Carfizzi përgatitet furisishku një supë me lule kungulli, kunguj, patate, fasule jeshile, bukë dhe vaj. Por pjatat tradicionale par excellence janë shtrydhëlat, një top brumi i rrotulluar në shtëpi, i mbuluar me fasule të bardha, vaj, hudhër dhe spec djegës dhe dromësat, që duken si rizoto, por janë të bërë nga kokrriza mielli të gatuara në një salcë mishi. Kurse pjatat e tjera janë të ngjashme me ato në Kalabri, është normale që ka pasur një përzierje me kalimin e kohës; në Lungro, pastaj konsumohet matè një traditë e importuar nga arbëreshët që emigruan në Argjentinë. Sidoqoftë, për të shijuar kuzhinën tonë, ju rekomandoj të shkoni në Firmo dhe Civita. Kur ishin të vegjël unë i çoja fëmijët e mi në grykat e Raganello, një vend magjepsës, dhe pastaj ktheheshim në fshat për të ngrënë në një nga restorantet tipike”.
Ura e Djallit në Civita
Gratë dhe barazia
Civita, prej vitesh në listën e fshatrave më të bukur në Itali, me shtëpitë e saj Kodra me fasada antropomorfe dhe oxhaqet e tyre qesharake është gjithashtu vendi më i mirë për të shijuar, në zemër të Parkut Kombëtar Pollino, një spektakël arbëresh “absolutisht për t’u parë : Le vallje. (Vallja) “Ato janë vallet tradicionale të Pashkëve, dhe gratë vijnë nga shumë qytete të Arbërisë për të kërcyer veshur me veshje cohe, tipike që ndryshojnë nga qyteti në qytet të përdorura në rastet më të rëndësishme. Fustane të bukur, të qepur me fije ari dhe pëlhura të çmuara. Pasi iu dhanë si prikë të gjitha vajzave, kishte një lloj barazie në vend”.
“Në Carfizzi – vazhdon Carmine Abate – ne kemi ende pak, por në Vaccarizzo, Santa Sofia d’Epiro dhe Frascineto ka muze ku mund t’i admirosh në të gjithë bukurinë dhe larminë e tyre. Më të bukurat dikur konsideroheshin ato të Caraffa, një fshat arbëresh në zonën Catanzaro. Coha përfaqëson një lidhje midis gruas dhe atdheut të saj dhe për fat të keq ato më të vjetrat kanë humbur pothuajse të gjitha për shkak të një tradite tjetër: tashmë kur isha fëmijë kishte gjithnjë e më pak zonje, zonja, të cilat dilnin me veshjen tradicionale sepse kur vdiqën u varrosën me fustanin gala të veshur në dasmë”.
Priftërinjtë me gruan dhe fëmijët
Ceremonitë fetare në Arbëri, nga ana tjetër, ndryshojnë shumë nga ato në pjesën tjetër të Italisë. “Fatkeqësisht, riti bizantin humbi në disa vende – përfshirë këtu edhe në vendin tim, në fund të viteve 1600 – sepse peshkopët i detyruan arbëreshët të përqafonin ritin latin. Sidomos në provincën e Cosenzas, megjithatë, riti i së kaluarës është ruajtur. Kishat varen nga Papa, por liturgjia greko-bizantine praktikohet ende atje me meshë të kremtuar në arbëreshë dhe priftërinjtë mund të martohen dhe të kenë fëmijë. Këta papë madhështorë janë figura të rëndësishme dhe është mbi të gjitha falë tyre që në të kaluarën, përveç traditave, gjuha dhe kultura janë mbajtur gjallë. Pikërisht për të ruajtur këto pasuri, ne i kërkuam UNESCO -s të njihte kulturën jomateriale të shqiptarëve të Italisë si një vend i trashëgimisë botërore”.
Mozaikë dhe ar
Dallimi midis dy formave të krishterimit bie në sy kur hyn në vendet e kultit. “Kishat janë kryevepra të vërteta artistike me mozaikët e tyre të mrekullueshëm. Në Lungro është katedralja e bukur e San Nicola di Mira, selia e eparkisë, me mozaikë të punuar nga artisti shqiptar Josif Droboniku. Dhe në Acquaformosa kisha e San Giovanni Battista magjeps me muret e mbuluara me copa ari. Është gjithashtu e nevojshme të vizitoni atë mijëvjeçare të Sant’Adriano dhe kolegjin, ku u formuan breza arbëreshë dhe jo vetëm, në San Demetrio Corone”.
Kisha e Shen Joan Pagëzorit në Aquaformosa
Ose, nëse kaloni aty gjatë verës, shkoni në Festivalin e Këngës Arbëreshe: “Vit pas viti ai i shtyn muzikantët tanë të shkruajnë dhe këndojnë në arbëresh. Ka gjithashtu një rikuperim të rëndësishëm të këngëve tradicionale, disa të njohura edhe në Shqipëri, dhe të vlerave që na bashkojnë. Por të gjitha qytetet e Arbëreshës me të vërtetë meritojnë të vizitohen, nga Cerzeto në Spezzano Albanese, nga Vena di Maida në San Giorgio, për të emëruar qytetet e fundit ku kam qenë”.
Vendet e zemrës
Rruga e zemrës, megjithatë, për dikë që ashtu si Carmine Abate është një profet në shtëpi – Carfizzi ka emëruar një park letrar sipas tij, ku, përveç veprave të Abate në përkthime të shumta, ai mund të gjejë shumë informacion mbi Kultura arbëreshe – dhe jo vetëm kaq, ai nuk mund të mos kalonte nga vendet e fëmijërisë. “Unë flas për këtë në librat e mi: fillon pikërisht nga shtëpia ku kam lindur, në Palacco, dhe përmes parkut të çon në Montagnella, një vend simbolik i baraslarguar nga San Nicola dell’Alto, Carfizzi dhe Pallagorio, ku këto tre qytetet arbëreshë në zonën e Crotone festojnë 1 Majin. Pastaj nga Montagnella mund të kaloni parkun me të njëjtin emër dhe të zbrisni në ujëvarën Giglietto; prej andej ndiqni një përrua të kufizuar nga rrënojat e mullinjve të lashtë ku vendosa romanin Puthja e Bukës”.
1 Maji në Montagnella
Deti ynë
Duke vazhduar përgjatë rrugës mbërrini në Cirò Marina, një vend i veçantë për Carmine Abate. “Atje si fëmijë pashë gjyshen time duke puthur bregun e detit: sipas saj, paraardhësit tanë kishin zbarkuar në atë plazh, një gjest me vlerë të madhe simbolike që më shënoi. Pothuajse të gjithë fshatrat arbëreshë ngrihen, si të miat, në kodra me pamje nga bregu. Dhe unë imagjinoj refugjatët shqiptarë të cilët, pasi mbërritën pas një udhëtimi të gjatë midis sheshit dhe Largo Skënderbeut aktual, panë detin dhe donin të ndaleshin atje, duke ripopulluar vendin tim. Deti për arbëreshët është një rrugë shpëtimi, por mbi të gjitha rruga nga kanë ardhur. Për ne, Joni është deti jon, që do të thotë deti ynë: ne kemi mare nostrum të të parëve edhe në gjuhën e zemrës ”./DiasporaShqiptare.al/