Ndërmjet bashkësive territoriale ilire, të njohura përgjithësisht si fise (gevno~), atintanët zënë një vend të veçantë në ngjarjet historike të zhvilluara në prapatokën e Apollonisë në fund të shek III dhe fillimin e shek. II p. Kr.
Studiuesit që kanë trajtuar këto ngjarje i kanë konsideruar përgjithësisht atintanët si një entitet etnik, si një nga popullsitë e mëdha të Ilirisë së Jugut, apo të Epirit, duke u ndarë për sa i përket shtrirjes gjeografike të tyre.
Hasan Ceka ishte i pari që i kushtoi një artikull të veçantë lokalizimit dhe historisë së atintanëve, ku i konsideron ata si një fis ilir me shtrirje në prapatokën e Apollonisë, në krahinat e sotme të Mallakstrës, Skraparit dhe Oparit, duke përjashtuar trevën e Beratit, si dhe luginën e Drinosit. Mbi bazën e te dhënave të autorëve të lashtë dhe atyre epigrafike, ai bëri edhe rindërtimin e historisë atintane në një formë që nuk ka ndryshuar shumë nga studimet e mëvonëshme. N. G. L. Hammond, që e rimori në shqyrtim problemin atintan në dy studime të tijat, të pasura me informacion, por që sjellin një konfuzion të pabazuar në sajimin e dy popullsive:
Atintani ilirë në Çermenikë dhe Atintanes epirotë në luginën e sipërme të Drinos deri në kufi me Maqedoninë. S. Islami i vendos atintanët në Mallakastër e Skrapar, por jo në Opar dhe as në luginën e Drinosit. P. Cabanes e vendos Atintaninë në bregun e djathtë të Aosit, nga Tepelena në fushën e Myzeqesë, duke përfshirë Mallakastrën dhe Skraparin, por jo luginën e Drinos.
Ne i kemi kushtuar një vëmendje të veçantë lokalizimit dhe historisë së atintanëve, duke e parë atë si parahistori të vetë bylinëve. Një përpjekje të kontestuar për të dhënë një vendbanim të ri për atintanët pikërisht në luginën e sipërme të Aosit deri në grykën e Këlcyrës, ka bërë M. Hatzopoulos.
Para se të futemi në trajtimin e vendit dhe rolit të atintanëve në lashtësinë ilire, duhet të sqarojmë terminologjinë e cilësimit te tyre. Në historiografinë ilire është bërë zakon që cilësimi, në dukje formal, i një popullsie, të jetë unifikuar me termin fis, si përkthim i genos greqisht, apo gens të latinishtes, në një kontrast me polis që cilëson qytet-shtetet helen, koinon-për bashkësitë krahinore të Hellades, apo civitas romak.
Kësisoj këto cilësime shprehin edhe një lloj paragjykimi në dallimin midis formave të organizimit shoqëror e politik, duke nënkuptuar një nivel më të ulët të tyre në territorin “ barbar” ilir. Kërkimet e dhjetëvjeçarëve të fundit në territorin e Shqipërisë kanë provuar se koha e përmendjes së “ fiseve” ilire nga autorët e lashtë të shek. V-I p. Kr. i korrespondon një periudhe intensive të urbanizimit në trevat jugore ilire. Është provuar tashmë se territoret e “ fisit” të amantëve, bylinëve, parthinëve, dasaretëve, labianëve, etj., zotëroheshin politikisht dhe ekonomikisht nga qytete me fizionomi të qartë antike si Amantia, Bylisi, Dimali, Partha (Berati), Lyhnidi, Lisi, Scodra, etj.
Monedhat e disa prej tyre, apo prodhimet e punishteve publike, mbajnë etnikonin Amanton, Byllionon, Dimalitan, Antigoneon, që korrespondon me emrin e “ fisit”, por që në të vërtetë shpreh një realitet krejt tjetër. Në raport me të tretët ky realitet shprehet me termin koinon, apo damos(-ia; -ios), të dëshmuar vetëm nga burime epigrafike në rastin e bylinëve, dimalasve, balaitëve, apo dasaretëve.
Në trajtimin e mëposhtëm ne jemi nisur pikërisht nga ky realitet, duke mënjanuar përdorimin e cilësimit “ fis” për atintanët, kaonët, amantët, parthinët, etj. Për cilësimin e tyre kemi përdorur termin koinon, që shpreh një bashkësi të tipit federal republikan. Njësia bazë e saj ishte përgjithësisht një koinon i vogël, i krijuar në territorin që kontrollohej nga një qytet antik, zakonisht lugina e një lumi, e ndarë nga një koinon tjetër nga vargje kodrinore e malore, apo nga një lumë i pakalueshëm në dimër. Disa njësi të tilla mund të federohen në një koinon më të madh dhe ky ndërtim piramidal mund të ngrihet edhe në një shkallë të tretë, si në rastin e kaonëve, apo atintanëve.
E gjithë kjo piramidë e tipit republikan mbulohet shpesh nga veshja monarkike e mbretërive ilire, epirote, maqedone dhe, në fazën e fundit të tyre, nga Republika Romake. Nën këtë mbulesë koinonet ilire dhe epirote ruajtën autonominë e tyre politike dhe ekonomike, duke zgjedhur nëpunësit e tyre dhe duke prerë monedha lokale.
Një vështrim mbi historinë e atintanëve dhe marrëdhënieve të tyre me një koinon kufitar dhe me një koinon përbërës, do të ishte me interes për t’u njohur me dinamikën e gjeografisë historike në trevat më jugore ilire.
© Neritan Ceka/Konica/