E dini që gjuha arvareshu ishte gjuha protosarde ilirike, një gjuhë sarde paralatine me origjinë pellzgjike (shardane ) e folur në Sardenja ( Itali ) që nga koha nuragjike deri në fund të periudhes bizantine të Stefanit të Bizantit ?
Kjo gjuhë sot është e fikur ,e harruar
Gjuha Arvareshu , edhe pse është e koduar sot citohet vetëm nga disa perifjali që ruhen edhe sot në disa fjalë të gjuhës sarde e sidomos në Barbagja , çka do të thotë se latinizimi i saj ende nuk ka përfunduar ( Arvareshu ishte viktimë e gjuhës latine )
“Arvarosët” janë barbarët e sotëm të Sardenjës . Romakët, ilienset ( ilirët ) i quanin barbar (barbaricini) që janë të një rrënje semantike me Ilirët . Paraardhësit e “barbaricineve” ishin Sardet pellazgjik .
Pra kjo gjuhë para fikjes së përhershme ende “tymosë” në Barbagja ((Arvarè o Arvaria in arvareshu) , në pjesë e brendshme të Sardenjës ((Shardinna in arvareshu).
Gjuha protosarde ilirike i takonte grupit të familjes së gjuhëve tirrene, ku shkruhej asokohe edhe gjuha etruske -pellazgjike që sot më thjeshtë i përshkruhet familjes ilirike.
Gjuha e vetme që mund ta deshifron këtë familje gjuhësh është gjuha e sotme shqipe. Edhe diçka , pra kjo gjuhë “ qëndron” në sardishte te mesit të Sardenjës dhe bile edhe në gjuhët e Amerikës Latine por shumë pak e organizuar , origjina e saj është neoilirike.
Paraadhësja e gjuhës protosarde dhe pjesërisht asaj sarde është e përbashkët me gjuhën shqipe . Gjuha sarde është latinizuar krejtësisht ,pasi që kisha latine u nda nga ao e bizantit në vitin 1054 ( Shkizma e Lindjes) . Edhe kostumet e sardëve mvaren shumë nga Shqipëria , nga arvanitet e Greqisë dhe atyre frigase të Egjeut .
(I costumi sardi dipendono dall’area balcano egeica anatolica, i costumi dei egeica frigid avevano lo stesso copricapo dei sardi e degli antichi illiri e dei lidi, lo stesso gonnellino dei sardi è proprio degli albanesi e degli arvaniti. Il canto a tenore sardo ha una grande somiglianza con il Kenge Labe albanese.)
Pra edhe këngët e sardëve e kanë një ngjashmëri të madhe me Këngët Labe shqiptare .
Po i japim disa shembuj të fjalëve ilirike, të cilat ende përdorën në Barbagja, pra e para është në shqip,e dyta në kllapa “babaricina” dhe e treta italisht :
lumi – lumina (sponda del fiume), leja – leia (permesso), dore – dola (mano), kekj – cecinu (cattivo), mistri – mishtra (calce), barde – bardule (calce), gure – gurdu (di pietra), gat – gata (fritella), gush – gusorju (legacci), gropa – gorropu (fosso), kamba – camba (gamba), kama – cama (piede), kokor – cucuru (testa), papescues – papascuash (retrovisore), djelle – udulu (ginepro), druri – druri (legno), deti – dadhanu (marino), luga – locharzu (cucchiaio), piru – piru (forchetta), koke – conca (testa), kuke – cucu (rosso), val – vala e mare (onda), anae – anae (nave), pej – pei (di materia p.es. pej kuku),
ishil – ishiolu (verde), tzakor – xacora (scure), kelesh – careta (cuffia), zëri – xirri (voce), ther – tirrionju (scannare), shurra – shurra (orina), arga – argashile (amanuense), mut – moxoro (caca), kurmi – carena (corpo), male – malesha (monte), hane – hintula (luna), pi-u – piseta (pene), seller – sellere (sedano), ndër – interi (tra), madh – è medha (grande), dras – trastanja (tavola), leper – lepere (coniglio), jagar – jarachu (levriero), flok – froceddu (ciuffo), flaka – fraca (fiamma), brage – vracha (braghe), mac – macitu (gatto), ruge – rucha (strada), bora – borea (nuvola di neve), gjirja – gjiria (golfo o ansa), ecc.
Gjuha e përbashkët me ilirët e sardëve antik dhe të barbarëve, me sardet e maleve të mbrendisë së ishullit është e dokumentuar nga dokumentet e shkruar në shkrimet bizantine të Stefanit të Bizancit ku ruhen materiale të epokave të ndryshme.
“Sardos, oos Parthos, polis Illyrias, oi politai Sardēnoi” e cioè “Sardos, come Parthos, città dell’Illiria, i suoi cittadini si chiamano Sardenoi”
Më gjerësisht në http://www.vatrarberesh.it/argomenti-trattati/la-lingua/arvareshu-il-protosardo-illirico.htm
Autori SALVATORE BOVORE MELE për “Arvareshu – il protosardo illirico” e ka përdorur këtë literaturë Bibliografia:• Alberto Areddu – Le origini albanesi della civiltà in Sardegna – Autorinediti.
• Angelo Leotti – L’Albanese Parlato (Ghego) – Cenni Grammaticali e Vocabolario – Hoepli – Milano, 1916. • Paola Guerra e Alberto Spagnoli – Albanese Compatto – Zanichelli. • Stephani Byzantii – “Ethnicorum quae supersunt” – Ed. Meineke I, 556. • Dieter H. Steinbauer, Neues Handbuch des Etruskischen, St. Katharinen 1999; Helmut Rix, Rätisch und Etruskisch, Innsbruck 1998; L.R.Palmer, Mycenaeans and Minoans, Second ed. New York: Alfred A. Knopf. 1965 • Atlante Storico Mondiale De Agostini (Edizione del 1994), pg.61 /Fahri Xharra,13.04.17/Gjakovë/Konica.al